Departament IV MSW

Departament IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych – departament operacyjny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL, wchodzących w skład Służby Bezpieczeństwa.

Utworzenie Dep IV

Departament IV MSW został powołany zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych Władysława Wichy nr 0105/62 z dnia 9 czerwca 1962. Powstał on na bazie wydzielonego z Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL, Wydziału V. W terenie, tzn. w województwach itd, odpowiednikami Departamentu IV były początkowo Wydziały IV Komend Wojewódzkich Milicji Obywatelskiej (KW MO), a po kolejnych reorganizacjach MSW i Służby Bezpieczeństwa filiami Departamentu IV MSW były Wydziały IV w Wojewódzkich Urzędach Spraw Wewnętrznych (WUSW).

Zadania

Departament IV MSW został utworzony 9 czerwca 1962, a swą działalność rozpoczął już 15 czerwca tego samego roku.

Departament IV zajmował się walką z wrogą „antypaństwową” działalnością kościołów i związków wyznaniowych, ewidencjonowaniem i dokumentowaniem m.in. działalności kleru katolickiego i innych wyznań.

W przeszłości podobne zadania realizowały następujące jednostki UB:

• Sekcja III Wydziału Operacyjnego (Kontrwywiadu) RBP PKWN (1944)
• Wydział III Departamentu I MBP (1945)
• Wydział V Departamentu V MBP (1945–1953)
• Departament XI MBP (1953–1954)
• Departament VI KdsBP (1955–1956)

Dyrektorzy

W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych PRL na czele departamentów stał przeważnie oficer w stopniu pułkownika lub Generała brygady. W przypadku Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, byli nimi kolejno:

Dyrektorzy Departamentu IV SB Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

dyr/p.o	Imię i nazwisko	Stopień służbowy	Początek urzędowania	Koniec urzędowania
p.o	Stanisław Morawski	pułkownik	15 czerwca 1962	30 czerwca 1962
dyr	Stanisław Morawski	pułkownik	1 lipca 1963	31 października 1971
dyr	Zenon Goroński	pułkownik	1 listopada 1971	30 listopada 1974
dyr	Konrad Straszewski	pułkownik	1 grudnia 1974	27 listopada 1981
dyr	Zenon Płatek	pułkownik/generał	16 grudnia 1981	2 listopada 1984
p.o	Czesław Wiejak	pułkownik	2 listopada 1984	15 listopada 1984
dyr	Zygmunt Baranowski	pułkownik	15 listopada 1984	15 maja lub 15 czerwca 1985
dyr	Tadeusz Szczygieł	generał	15 czerwca 1985	28 sierpnia 1989

Organizacja

• Wydział I – kierownicze ogniwa Kościoła katolickiego, w tym urząd prymasa, biskupi kurialni, świecki kler parafialny oraz tzw. kler pozytywny – patrioci, wykładowcy świeccy KUL, ATK, wyższe seminaria duchowne, ich studenci i alumni, osoby świeckie kontaktujące się z klerem świeckim.
• Wydział II – stowarzyszenia kościelne, ugrupowania katolików świeckich i ich baza wychowawcza, byli działacze chadeccy, Stowarzyszenie PAX, PZKS, Zjednoczone Zespoły Gospodarcze, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych – ODISS, ChSS, aktyw świecki i duszpasterstw stanowo-zawodowych, Kluby Inteligencji Katolickiej, „Znak”, „Więź”, osoby utrzymujące kontakty z „ośrodkami dywersji” i działacze katoliccy z Europy Zachodniej przyjeżdżający do Polski.
• Wydział III – Świadkowie Jehowy i inne wyznania nierzymskokatolickie (38 Kościołów i wyznań), centrale tych Kościołów i związki wyznaniowe, działania operacyjne mające na celu rozpoznanie ich orientacji i działań społeczno-politycznych, Polska Rada Ekumeniczna, Komisja Mieszana PRE i Episkopatu, Chrześcijańska Konferencja Pokojowa, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Stowarzyszenie Polskich Katolików, zakłady „Polkat”.
• Wydział IV – analiza i informacja bieżąca, prognozy dla kierownictwa MSW i PZPR, organizacja, dokumentacja, sondaże wśród duchownych, współpraca z pozostałymi Wydziałami.
• Wydział V – kierownictwa zakonów męskich i żeńskich, duszpasterstw akademickich, instytutów świeckich, kler zakonny, parafialny, wykładowcy KUL, ATK, wyższych seminariów duchownych, studenci, alumni, zakonnicy, osoby świeckie kontaktujące się z klerem zakonnym.
• Wydział VI (jako Grupa „D” w latach 1973–1976) – grupa operacyjna do zadań specjalnych, której zadaniem była dezinformacja i dezintegracja (tzw. specjaliści), badanie tendencji odśrodkowych, kontestacyjnych, opracowywanie strategicznych działań dezintegracyjnych, koordynacja działań dezintegracyjnych wszystkich jednostek IV Departamentu, prognozy dotyczące siły koncepcyjno-organizacyjnej Kościoła, koncepcje działań specjalnych w stosunku do zagranicznych instytucji centralnych Kościoła rzymskokatolickiego, zakonów i organizacji katolickich.

Działalność i likwidacja

Wieloletnim szefem IV Departamentu był płk Stanisław Morawski (który brał udział m.in. w aresztowaniu prymasa Stefana Wyszyńskiego), zaś jego zastępcą był Henryk Piętek. W 1973 wprowadzony został nowy regulamin i struktura Departamentu IV (zarządzenie organizacyjne Ministra Sprawa Wewnętrznych Stanisława Kowalczyka nr 092/Org z dnia 19 listopada 1973). Powstała wówczas tzw. grupa „D”, wydzielona grupa operacyjna do zadań specjalnych, której zadaniem była dezinformacja i dezintegracja środowisk kościelnych. Z tej grupy wywodzili się oficerowie: Grzegorz Piotrowski, Leszek Pękala i Waldemar Chmielewski, którzy w 1984 porwali i zamordowali ks. Jerzego Popiełuszkę

.

24 sierpnia 1989 ówczesny minister spraw wewnętrznych, Czesław Kiszczak oficjalnie rozwiązał IV Departament. W praktyce, został on połączony z Biurem Studiów SB pod nazwą Departament Studiów i Analiz MSW.

W 1989, tuż przed upadkiem PRL, zniszczono zasadniczą część dokumentacji „czwórki” a niektórzy funkcjonariusze przywłaszczyli sobie i wynieśli poza resort najcenniejsze dokumenty na temat agentury.

Bibliografia

• Jan Larecki, Wielki Leksykon Służb Specjalnych Świata, Książka i Wiedza 2007.