Góry Transantarktyczne
Góry Transantarktyczne (ang. Transantarctic Mountains, fr. Chaîne Transantarctique, hiszp. Montañas Transantárticas, norw. Den Transantarktiske Fjellkjeden)[1] – główny system górski Antarktydy, ciągnący się na długości około 3200 km od Ziemi Wiktorii nad Morzem Rossa do Ziemi Coatsów nad Morzem Weddella, dzielący kontynent na dwa wielkie regiony Antarktydę Wschodnią i Antarktydę Zachodnią.
 Góry Transantarktyczne (1956–1957) | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Najwyższy szczyt |
Góra Kirkpatricka (4528 m n.p.m.) |
| Długość |
3200 km |
 Mapa przeglądowa Antarktydy, z łańcuchem Gór Transantarktycznych widocznym poniżej centrum mapy | |
Położenie na mapie Antarktyki  | |
 85°00′00,0″S 175°00′00,0″W/-85,000000 -175,000000
| |
NazwaEdytuj
Nazwa opisowa Transantarctic Mountains została zarekomendowana w 1962 roku przez Advisory Committee on Antarctic Names (tłum. „Komitet doradczy ds. nazewnictwa Antarktyki”) przy United States Board on Geographic Names (tłum. „Radzie ds. Nazw Geograficznych Stanów Zjednoczonych”)[2]. Określenie transantarctic (pol. „transantarktyczne”) jest przydatne z geograficznego i geologicznego punktu widzenia, choć sam system górski nie ma charakteru prawdziwie transantarktycznego[3].
GeografiaEdytuj
Góry Transantarktyczne to główny system górski Antarktydy, ciągnący się na długości około 3200 km od Ziemi Wiktorii nad Morzem Rossa do Ziemi Coatsów nad Morzem Weddella[4]. Dzielą kontynent na dwa wielkie regiony Antarktydę Wschodnią i Antarktydę Zachodnią[4], a same leżą w Antarktydzie Wschodniej[5] – granicę między regionami wyznaczają ich północne stoki[6].
System tworzy szereg łańcuchów górskich od Ziemi Oatesa i północnej Ziemi Wiktorii, wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Rossa i po zachodniej i południowej stronie Lodowca Szelfowego Rossa do południowego krańca Lodowca Szelfowego Filchnera[7], obejmując m.in.:
- Góry Admiralicji[6]
- Pasmo Towarzystwa Królewskiego[8]
- Góry Horlicka[6]
- Pensacola Mountains[6]
- Góry Shackletona[6]
- Góry Królowej Maud[6]
- Góry Królowej Aleksandry[6]
- Góry Księcia Alberta[6]
- Thiel Mountains[2]
- Theron Mountains[2]
Najwyższym szczytem Gór Transantarktycznych jest Góra Kirkpatricka w Górach Królowej Maud wznosząca się na wysokość 4528 m n.p.m.[4]
Od wschodu, na całej swojej długości, Góry Transantarktyczne sąsiadują z lądolodem Antarktydy Wschodniej – East Antarctic Ice Sheet[9]. Na zachodzie, od wysokości Lodowca Scotta do Ziemi Coatsów sąsiadują z lądolodem Antarktydy Zachodniej – West Antarctic Ice Sheet[9]. Góry Transantarktyczne charakteryzują się występowaniem licznych lodowców[6]. Leżą tu m.in.: Lodowiec Amundsena, Lodowiec Beardmore’a, Lodowiec Shackletona i Lodowiec Scotta[6].
GeologiaEdytuj
Dokładny mechanizm tektoniczny wypiętrzenia Gór Transantarktycznych nie jest jedoznacznie ustalony[10][11]. Góry leżą na granicy tektonicznej między kratoniczną Antarktydą Wschodnią a niekratoniczną Antarktydą Zachodnią[12]. Ich powstanie oraz rola w tym procesie Ryftu Zachodnioantarktycznego pozostają przedmiotem dyskusji[12].
Szczyty i niektóre niżej położone partie gór są wolne od lodu, co pozwala na prowadzenie badań geologicznych. Odkryto w nich złoża węgli kopalnych, które mogą okazać się największymi na półkuli południowej lub nawet na świecie[13]. Obecność radioaktywnych anomalii może wskazywać na występowanie tu toru lub uranu[13]. W górach odkryto również skamieniałości, w tym wcześniej nieznane gatunki dinozaurów[14].
HistoriaEdytuj
Po raz pierwszy szczyty Gór Transantarktycznych dostrzegł w 1841 roku James Clark Ross (1800–1862)[15], który m.in. nazwał obszar wysokich szczytów, pasm i grzbietów górskich w północno-wschodniej części Ziemi Wiktorii na cześć dowództwa brytyjskiej Royal Navy – Admiralicji brytyjskiej – Górami Admiralicji[16].
W 1899 roku na Morze Rossa dotarła ekspedycja Carstena Borchgrevinka (1864–1934), która przezimowała w północnej Ziemi Wiktorii[15].
W listopadzie 1902 roku grupa członków ekspedycji Roberta Falcona Scotta (1868–1912) pod kierownictwem Alberta Armitage’a (1864–1943) eksplorowała góry południowej Ziemi Wiktorii, odkrywając ogromny lodowiec – Lodowiec Ferrara[17][a]. W 1903 roku grupa pod kierownictwem Scotta pokonała Lodowiec Ferrara, przeprawiając się na Płaskowyż Polarny[18].
W grudniu 1909 roku przez Góry Transantarktyczne przeprawiła się wyprawa Nimroda (1907–1909) pod dowództwem Ernesta Shackletona (1874–1922), która przeszła Lodowcem Beardmore’a w drodze na biegun południowy[19]; tamtędy też wycofała się po nieudanej próbie zdobycia bieguna[20].
W listopadzie 1911 roku góry pokonała podczas udanej ekspedycji na biegun wyprawa Amundsena, która przeszła Lodowcem Axela Heiberga[21].
Badania gór rozpoczęto jednak dopiero w latach 40. i 50. XX wieku, w ramach amerykańskiej Operacji Highjump (1946–1947) i podczas Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957–1958)[9]. Wykonano wówczas liczne zdjęcia lotnicze[9].
UwagiEdytuj
- ↑ Encyklopedia PWN podaje, że Góry Transantarktyczne zostały odkryte w 1903 roku przez Roberta Falcona Scotta, zob. Encyklopedia PWN ↓.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata 2019 ↓, s. 657.
- ↑ a b c SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and United States Gazetteer ↓.
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and New Zealand Gazetteer ↓.
- ↑ a b c Encyclopædia Britannica ↓.
- ↑ Clarkson 2007 ↓, s. 48.
- ↑ a b c d e f g h i j Encyklopedia PWN ↓.
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and Gazetteer of the British Antarctic Territory ↓.
- ↑ Mills 2003 ↓, s. 676.
- ↑ a b c d Hund 2014 ↓, s. 707.
- ↑ Wannamaker et al. 2017 ↓, s. 2.
- ↑ Shen et al. 2018 ↓.
- ↑ a b Lawrence et al. 2007 ↓.
- ↑ a b Shapley 2013 ↓, s. 134.
- ↑ Smith 2007 ↓.
- ↑ a b Cooper 2002 ↓.
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and United States Gazetteer – Admiralty Mountains ↓.
- ↑ Faure i Mensing 2010 ↓, s. 12.
- ↑ Mills 2003 ↓, s. 586.
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and New Zealand Gazetteer – Beardmore Glacier ↓.
- ↑ Mills 2003 ↓, s. 596.
- ↑ Faure i Mensing 2010 ↓, s. 20.
BibliografiaEdytuj
- Admiralty Mountains (United States Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Beardmore Glacier (New Zealand Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Clarkson, Peter: Antarctic: Definitions and Bounderies. W: Riffenburgh, Beau: Encyclopedia of the Antarctic. Taylor & Francis, 2007, s. 47–51. ISBN 978-0-415-97024-2. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
- Cooper, Alan: Geological Evolution Of The Transantarctic Mountains, Southern Victoria Land, Antarctica. [w:] University of Otago, Department of Geology [on-line]. 2002-09-18. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
- Faure, Gunter, Mensing, Teresa M.: The Transantarctic Mountains: Rocks, Ice, Meteorites and Water. Springer Science & Business Media, 2010. ISBN 978-90-481-9390-5. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
- Hund, Andrew J.: Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth’s Polar Regions. ABC-CLIO, 2014. ISBN 978-1-61069-393-6. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
- Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych Świata. Maciej Zych (redaktor). Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2019. ISBN 978-83-254-2578-4. [dostęp 2022-05-17].
- Lawrence, J.F., J. W. van Wijk and N. W. Driscoll. Tectonic implications for uplift of the Transantarctic Mountains, in Antarctica: A Keystone in a Changing World. „Online Proceedings of the 10th ISAES X, edited by A. K. Cooper and C. R. Raymond et al., USGS Open-File Report 2007-1047”, 2007. [dostęp 2022-05-18]. (ang.).
- Mills, William James: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2022-05-18]. (ang.).
- Shapley, Deborah: The Seventh Continent: Antarctica in a Resource Age. Routledge, 2013. ISBN 978-1-135-99386-3. [dostęp 2022-05-18]. (ang.).
- Shen, Weisen; Douglas A. Wiens; Tim Stern; Sridhar Anandakrishnan; Richard C. Aster; Ian Dalziel; Samantha Hansen; David S. Heeszel; Audrey Huerta; Andrew Nyblade; Terry J. Wilson; J. Paul Winberry. Seismic evidence for lithospheric foundering beneath the southern Transantarctic Mountains, Antarctica. „Geology”. 46 (1), s. 71–74, 2018. DOI: 10.1130/G39555.1. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
- Smith, Nathan D., Pol, Diego. Anatomy of a basal sauropodomorph dinosaur from the Early Jurassic Hanson Formation of Antarctica. „Acta Palaeontologica Polonica”. 52 (4), s. 657–674, 2007. [dostęp 2022-05-18].
- Transantarctic Mountains, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-05-17] (ang.).
- Transantarktyczne, Góry, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-05-17].
- Transantarctic Mountains (Gazetteer of the British Antarctic Territory). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Transantarctic Mountains (New Zealand Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Transantarctic Mountains (United States Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Wannamaker, Phil and Graham Hill, John Stodt, Virginie Maris, Yasuo Ogawa, Kate Selway, Goran Boren, Edward Bertrand, Daniel Uhlmann, Bridget Ayling, A. Marie Green & Daniel Feucht. Uplift of the central transantarctic mountains. „Nature Communications”. 8, s. 1–11, 2017. DOI: 10.1038/s41467-017-01577-2. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).