Geosferyzm

pogląd o przybliżonej kulistości Ziemi

Geosferyzm – pogląd, że Ziemia jest w przybliżeniu kulą. Pojawił się najpóźniej w starożytnej Grecji i został udowodniony przez jej uczonych; przez kolejne stulecia upowszechnił się w Europie, krajach islamskich i Indiach[1]. Nowożytne odkrycia geograficzne umożliwiły przedstawienie go pozostałym kulturom.

Globus Erdapfel z XV wieku, wykonany przez Martina Behaima; jeden z najstarszych zachowanych.
Różnice między niebem północnym a południowym – jeden z dowodów kulistości Ziemi
Częściowe zaćmienie Księżycacień Ziemi zawsze jest kołem. Od starożytności znano ten fakt i dowodzono nim kulistości Ziemi.
Zdjęcie Ziemi The Blue Marble zrobione przez sondę Apollo 17 w 1972 roku – bezpośrednia przesłanka kulistości.

Historia

edytuj

Koncepcja ta pojawiła się najpóźniej w VI wieku przed naszą erą; jej pierwszymi poświadczonymi zwolennikami byli pitagorejczycy[2]. Dzięki obserwacjom astronomicznym model ten udowodniono; Arystoteles przykładowo powołuje się na różne długości dnia w różnych miejscach[3]. Geosferyzm zaowocował tworzeniem globusów; w II wieku p.n.e. w Pergamonie model taki stworzył Krates z Mallos[4][5]. Pogląd ten czekał na pełną akceptację przez stulecia – na przełomie III i IV wieku polemizował z nim Rzymianin Laktancjusz[6][7], a w VI wieku Bizantyjczyk Kosmas Indikopleustes[potrzebny przypis]. Był też znany uczonym poza Europą i basenem Morza Środziemnego – przykładowo w V wieku wykładał go indyjski astronom Arjabhata[1], a w XI wieku Al-Biruni żyjący w Azji Środkowej[8].

W czasach europejskiego średniowiecza geosferyzm głosili uczeni, m.in. Beda Czcigodny (VIII wiek)[9] i Sacrobosco (XIII wiek). Krzysztof Kolumb próbował wykorzystać kształt Ziemi, żeby dopłynąć do Azji, żeglując na zachód[10]. Epoka nowożytna dostarczyła dalszych, bardziej bezpośrednich przesłanek – ekspedycja Ferdynanda Magellana w XVI wieku okrążyła glob, a w XX wieku pojawiły się zdjęcia satelitarne. Mimo to w XXI wieku dalej istnieją grupy przeczące temu odkryciu, np. Towarzystwo Płaskiej Ziemi[11].

Przyczyna

edytuj

Powodem przybliżonej kulistości Ziemi oraz innych ciał niebieskich jest grawitacja – odpowiednio duże masy skutkują wystarczająco dużą siłą, żeby odkształcić materiał w sposób minimalizujący odległości między częściami[12][13].

Stopień prawdziwości

edytuj

Kształt Ziemi odbiega od idealnej kuli nie tylko z powodu nierówności jak góry; średnia odległość między biegunami jest inna niż średnica równika. Geoida jest bliższa elipsoidzie obrotowejruch obrotowy Ziemi ją spłaszcza, co w układzie spoczynku Ziemi tłumaczą siły odśrodkowe. Zjawisko to przewidział w XVII wieku Isaac Newton, a w następnym stuleciu to potwierdzono[potrzebny przypis].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b Arjabhata, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-01].
  2.   Wielkie idee i koncepcje w naukach geograficznych. Idea geosferyzmu, zpe.gov.pl [dostęp 2023-04-23].
  3.   Zenon E. Roskal, Starożytni prekursorzy geosferyzmu, „Fizyka w Szkole”, nr 3/2006, s. 17, kul.pl [dostęp 2023-04-23].
  4. Praca zbiorowa, Wielka Historia Świata, t. 10, Polskie Media Amer. Com, 2006, ISBN 83-7425-365-7, s. 81–82.
  5. globus, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04].
  6.   Andrzej Kajetan Wróblewski, Einstein dla laików – 100 lat Ogólnej Teorii Względności, kanał „Zapytaj fizyka” na YouTube, 19 kwietnia 2016 [dostęp 2023-08-04], 3:33.
  7. Heller 1994 ↓, s. 96.
  8. Biruni, Al-, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04].
  9. Beda Czcigodny, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04].
  10. Kolumb Krzysztof, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04].
  11.   The International Flat Earth Research Society (ang.), ifers.forumotion.com [dostęp 2023-08-04].
  12.   Dlaczego planety mają kształt kuli?, Planeta Anuka, planetarium.waw.pl, 12 sierpnia 2021 [dostęp 2023-08-04].
  13.   Why Are Planets Round? (ang.), NASA Space Place, spaceplace.nasa.gov, 27 czerwca 2019 [dostęp 2023-08-04].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj