Geosferyzm
Geosferyzm – pogląd, że Ziemia jest w przybliżeniu kulą. Pojawił się najpóźniej w starożytnej Grecji i został udowodniony przez jej uczonych; przez kolejne stulecia upowszechnił się w Europie, krajach islamskich i Indiach[1]. Nowożytne odkrycia geograficzne umożliwiły przedstawienie go pozostałym kulturom.
Historia
edytujKoncepcja ta pojawiła się najpóźniej w VI wieku przed naszą erą; jej pierwszymi poświadczonymi zwolennikami byli pitagorejczycy[2]. Dzięki obserwacjom astronomicznym model ten udowodniono; Arystoteles przykładowo powołuje się na różne długości dnia w różnych miejscach[3]. Geosferyzm zaowocował tworzeniem globusów; w II wieku p.n.e. w Pergamonie model taki stworzył Krates z Mallos[4][5]. Pogląd ten czekał na pełną akceptację przez stulecia – na przełomie III i IV wieku polemizował z nim Rzymianin Laktancjusz[6][7], a w VI wieku Bizantyjczyk Kosmas Indikopleustes[potrzebny przypis]. Był też znany uczonym poza Europą i basenem Morza Środziemnego – przykładowo w V wieku wykładał go indyjski astronom Arjabhata[1], a w XI wieku Al-Biruni żyjący w Azji Środkowej[8].
W czasach europejskiego średniowiecza geosferyzm głosili uczeni, m.in. Beda Czcigodny (VIII wiek)[9] i Sacrobosco (XIII wiek). Krzysztof Kolumb próbował wykorzystać kształt Ziemi, żeby dopłynąć do Azji, żeglując na zachód[10]. Epoka nowożytna dostarczyła dalszych, bardziej bezpośrednich przesłanek – ekspedycja Ferdynanda Magellana w XVI wieku okrążyła glob, a w XX wieku pojawiły się zdjęcia satelitarne. Mimo to w XXI wieku dalej istnieją grupy przeczące temu odkryciu, np. Towarzystwo Płaskiej Ziemi[11].
Przyczyna
edytujPowodem przybliżonej kulistości Ziemi oraz innych ciał niebieskich jest grawitacja – odpowiednio duże masy skutkują wystarczająco dużą siłą, żeby odkształcić materiał w sposób minimalizujący odległości między częściami[12][13].
Stopień prawdziwości
edytujKształt Ziemi odbiega od idealnej kuli nie tylko z powodu nierówności jak góry; średnia odległość między biegunami jest inna niż średnica równika. Geoida jest bliższa elipsoidzie obrotowej – ruch obrotowy Ziemi ją spłaszcza, co w układzie spoczynku Ziemi tłumaczą siły odśrodkowe. Zjawisko to przewidział w XVII wieku Isaac Newton, a w następnym stuleciu to potwierdzono[potrzebny przypis].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Arjabhata, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-01] .
- ↑ Wielkie idee i koncepcje w naukach geograficznych. Idea geosferyzmu, zpe.gov.pl [dostęp 2023-04-23].
- ↑ Zenon E. Roskal, Starożytni prekursorzy geosferyzmu, „Fizyka w Szkole”, nr 3/2006, s. 17, kul.pl [dostęp 2023-04-23].
- ↑ Praca zbiorowa, Wielka Historia Świata, t. 10, Polskie Media Amer. Com, 2006, ISBN 83-7425-365-7, s. 81–82.
- ↑ globus, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04] .
- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski, Einstein dla laików – 100 lat Ogólnej Teorii Względności, kanał „Zapytaj fizyka” na YouTube, 19 kwietnia 2016 [dostęp 2023-08-04], 3:33.
- ↑ Heller 1994 ↓, s. 96.
- ↑ Biruni, Al-, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04] .
- ↑ Beda Czcigodny, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04] .
- ↑ Kolumb Krzysztof, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-04] .
- ↑ The International Flat Earth Research Society (ang.), ifers.forumotion.com [dostęp 2023-08-04].
- ↑ Dlaczego planety mają kształt kuli?, Planeta Anuka, planetarium.waw.pl, 12 sierpnia 2021 [dostęp 2023-08-04].
- ↑ Why Are Planets Round? (ang.), NASA Space Place, spaceplace.nasa.gov, 27 czerwca 2019 [dostęp 2023-08-04].
Bibliografia
edytuj- Michał Heller: Wszechświat u schyłku stulecia. Kraków: Znak, 1994. ISBN 83-7006-348-9.
Linki zewnętrzne
edytuj- Moriel Schottlender, Top 10 Ways to Know the Earth is Not Flat (ang.), smarterthanthat.com, 19 sierpnia 2008 [dostęp 2023-08-04] – artykuł edukacyjny o dowodach kulistości Ziemi.