Andrzej Kajetan Wróblewski
Andrzej Kajetan Wróblewski (ur. 7 sierpnia 1933 w Warszawie[1][2]) – polski fizyk doświadczalny i historyk nauki, zajmujący się głównie fizyką cząstek elementarnych i historią fizyki, encyklopedysta i popularyzator. Profesor zwyczajny nauk fizycznych i członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk (od 1991); dawniej wiceprezes Polskiej Akademii Umiejętności (2009–2018), rektor Uniwersytetu Warszawskiego (1989–1993) oraz dziekan tamtejszego Wydziału Fizyki (1986–1989). Doktor honorowy kilku uczelni i laureat kilkunastu nagród, w tym Medalu Smoluchowskiego – najwyższego odznaczenia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (1999).
 Prof. Andrzej Kajetan Wróblewski podczas wykładu | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Zawód, zajęcie | |
| Tytuł naukowy |
profesor nauk fizycznych |
| Alma Mater | |
| Uczelnia | |
| Wydział | |
| Stanowisko |
rektor Uniwersytetu Warszawskiego (1989–1993) |
| Odznaczenia | |
    
| |
Jako fizyk cząstek badał m.in. materię dziwną, kontynuując tym prace Mariana Danysza. Fizykę i jej historię – praktycznie wszystkich dziedzin i epok – popularyzował przez książki, artykuły i publiczne wykłady.
Życiorys edytuj
Jest absolwentem Liceum im. Władysława IV w Warszawie[3]. W 1955 ukończył studia fizyczne na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Uniwersytetu Warszawskiego, na którym pracował od 1954. W 1961 obronił pracę doktorską Badanie hiperonów Λ0 metodą emulsji jądrowych[4] napisaną pod kierunkiem Mariana Danysza[3]. W 1964 otrzymał stopień doktora habilitowanego na podstawie pracy Produkcja cząstek dziwnych w oddziaływaniach π--p przy energii 10 GeV[3], w 1971 został profesorem nadzwyczajnym, w 1979 profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1975–1981 był dyrektorem Instytutu Fizyki Doświadczalnej, w latach 1986–1989 dziekanem Wydziału Fizyki, w latach 1989–1993 rektorem Uniwersytetu Warszawskiego[1].
Działalność naukowa edytuj
Fizyka i popularyzacja edytuj
Jego specjalnościami są fizyka cząstek elementarnych (fizyka wysokich energii) oraz historia fizyki. Badał mechanizm produkcji hadronów, m.in.:
- znalazł związek między średnią krotnością produkowanych cząstek i dyspersją ich rozkładu; zależność ta została nazwana formułą Wróblewskiego[4] (ang. Wróblewski formula, Wróblewski relation);
- w latach 80. wprowadził też tzw. współczynnik Wróblewskiego (ang. Wróblewski factor), opisujący tłumienie kwarków dziwnych[5].
W miesięczniku „Wiedza i Życie” opublikował setki felietonów o znanych uczonych, pod nazwą Uczeni w anegdocie. Na jej podstawie powstały książki o tym samym tytule[4]. W 1961 otrzymał Nagrodę „Problemów” za osiągnięcia w dziedzinie popularyzowania nauki[6].
Organizacja badań i uczelni edytuj
Jest autorem pojęcia „lista filadelfijska”, którym w Polsce określa się czasopisma naukowe indeksowane przez Journal Citation Reports[7]. Opracował pierwsze zasady kategoryzacji polskich instytucji naukowych w oparciu o wskaźniki parametryczne[4]. Krytykował politykę naukową minister Barbary Kudryckiej:
- w 2010, na Zgromadzeniu Ogólnym Polskiej Akademii Nauk[8];
- w 2011, odbierając doktorat honorowy Politechniki Warszawskiej[9].
Członkostwa i funkcje edytuj
Towarzystwa naukowe i akademie nauk:
- 1954: Polskie Towarzystwo Astronomiczne,
- 1955: Polskie Towarzystwo Fizyczne,
- 1976: Polska Akademia Nauk – członek korespondent,
- 1983: Towarzystwo Naukowe Warszawskie – członek zwyczajny,
- 1991: PAN – członek rzeczywisty,
- 1998: Polska Akademia Umiejętności – członek korespondent,
- 2004: PAU – członek czynny,
- 2009: PAU – wiceprezes.
Komisje, komitety i rady:
- 1979–1989: Centralna Komisja Kwalifikacyjna ds. Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów,
- 1981–1987: wiceprzewodniczący,
- 1985–2002: Rada Naukowa Centrum Badań Kosmicznych PAN – przewodniczący[10],
- 1992–1995: Rada ds. Nauki przy Prezydencie Lechu Wałęsie – przewodniczący,
- 1993–1999: Komitet Polityki Naukowej CERN,
- 1994–2000: Komitet Badań Naukowych,
- 1997–2000: wiceprzewodniczący[1],
- przez wiele lat był też przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Historii Nauki PAN (od 1996 r.)[10][11].
Nagrody edytuj
W latach 1973–2021 otrzymał kilkanaście wyróżnień, zarówno z Polski, jak i z zagranicy:
- Doktoraty honorowe
- 1980: Uniwersytet w Siegen (Niemcy),
- 1990: Uniwersytet Chapmana w Orange (USA),
- 1992: Uniwersytet w Glasgow[1],
- 2011: Politechnika Warszawska[12],
- 2017: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach[4].
- Odznaczenia
- 1975: Medal Komisji Edukacji Narodowej,
- 1976: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
- 1984: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
- 1998: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski – M.P. z 1998, nr 16, poz. 235,
- 1994: Krzyż Oficerski Orderu Narodowego Zasługi Republiki Francuskiej[1].
- Inne wyróżnienia
- 1961: Nagroda „Problemów”
- 1973: Nagroda Marii Skłodowskiej-Curie – zespołowa,
- 1986: Nagroda „Problemów” (po raz drugi)[13],
- 1999: Medal Mariana Smoluchowskiego,
- 2005: Nagroda Prezesa Rady Ministrów za wybitny dorobek naukowy[4],
- 2010: Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika w dziedzinie filozofii przyrody,
- 2020: Nagroda specjalna na stulecie Polskiego Towarzystwa Fizycznego[14],
- 2021: Nagroda im. Jana Jędrzejewicza, przyznawana przez Instytut Historii Nauki PAN i miasto Płońsk – za książkę Historia fizyki w Polsce[15].
- 2021: Złota Róża przyznawana przez Festiwal Nauki w Warszawie – za książkę Historia fizyki w Polsce[16].
Wybrane publikacje edytuj
Autor ponad dwustu artykułów z fizyki wysokich energii[4] oraz innych dzieł – kilku własnych książek, kilku tłumaczeń z angielskiego i rosyjskiego oraz fragmentów innych prac. Napisał też hasło Fizyka w XX wieku w Encyklopedii PWN[17].
Własne książki edytuj
- 1958: Z tajemnic Marsa, w serii „Biblioteka Problemów”, PWN
- 1976: Wstęp do fizyki, wraz z Januszem Zakrzewskim, t. 1, PWN
- 1984: II wydanie
- 1989: t. 2, cz. 1, ISBN 83-0107012-9
- 1991: t. 2, cz. 2, ISBN 83-0109498-2
- 1982: Prawda i mity w fizyce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ISBN 83-0401031-3
- 1987: II wydanie, Wydawnictwo Iskry, ISBN 83-2070880-X
- 1998: Sự thật và huyền thoại trong vật lý học – wydanie wietnamskie, tłum. Nguyễn Văn Hướng
- 1999: Uczeni w anegdocie, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7255016-6
- 2004: Uczeni w anegdocie. Poczet 2, ISBN 83-7337643-7
- 2010: 200 uczonych w anegdocie. Ks. 1 i 2, Świat Książki, ISBN 978-83-2471853-5, ISBN 978-83-2472001-9
- 2018: 300 uczonych prywatnie i na wesoło. T. 1 i 2, Prószyński i S-ka, ISBN 978-83-8123-259-3, ISBN 978-83-8123-282-1
- 2006: Historia fizyki – od czasów najdawniejszych do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-0114635-1
- 2007-2019: dodruki (łącznie 8)
- 2020: Historia fizyki w Polsce, PWN, ISBN 978-83-01-21138-7.
Tłumaczenia edytuj
- 1957: G. W. K. Ford., E. Parkins., H. S. Isbin, O reaktorach jądrowych, PWN, wraz ze Stanisławem Zasadą – z angielskiego,
- 1960: A.P. French, Zasady fizyki współczesnej, PWN – z angielskiego,
- 1961: N. P. Barabaszow, A. A. Michajłow, J. N. Lipski, Atlas odwrotnej strony Księżyca, PWN – z rosyjskiego,
- 1967: Otto Struve, Velta Zebergs, Astronomia XX wieku, PWN – z angielskiego,
- 1968: Bruno Rossi, Promieniowanie kosmiczne, seria „Biblioteka Problemów”, PWN – z angielskiego.
Redakcje prac zbiorowych i innych edytuj
- 1959–1964: redaktor naczelny czasopisma Urania[18]
- 1980: Z powrotem na Ziemię. Spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, seria „Rodowody Cywilizacji”, Państwowy Instytut Wydawniczy, ISBN 83-0600167-2,
- 2000: II wydanie, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180868-2,
- 1983: Encyklopedia fizyki współczesnej[19],
- 1996: Świat nauki współczesnej. Tom 1, przekł. z fr. Agata Bernat et al., PWN, ISBN 83-0111805-9,
- 1996: 75 lat fizyki na Hożej. Praca zbiorowa, wraz z Martą Kicińską-Habior, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN 83-9053340-5,
- 1997: 75 lat fizyki na Hożej. Spis publikacji z lat 1971-1995, wraz z Martą Kicińską-Habior, WUW, ISBN 83-9053341-3,
- 2016: Nauki ścisłe i przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, WUW, ISBN 978-83-2352122-8, ISBN 978-83-2351791-7,
- 2016: Portrety uczonych : profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego, 6 tomów: 1816–1915; 1915–1945 A-Ł, M-Ż; po 1945 A-K, L-R, S-Ż; WUW,
- 2021: 100 lat fizyki od Hożej do Pasteura. Księga wspomnień, WUW, ISBN 978-83-235-5144-7.
Przedmowy, posłowia i wkład w prace zbiorowe edytuj
- 1979: Werner Heisenberg, Ponad granicami, seria „Biblioteka Myśli Współczesnej”, tłum. z niem. Krzysztof Wolicki, PIW, ISBN 83-0600062-5,
- 1990: John Taylor, Nauka i zjawiska nadnaturalne, PIW,
- 1997: Albert Einstein, Teoria względności i inne eseje, tłum. z ang. Piotr Amsterdamski, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180019-3,
- 2004: Lekcje Marii Skłodowskiej-Curie, WSiP,
- 2007: Feynman radzi, PWN, tytuł posłowia: Feynman – uczony i wykładowca,
- 2011: Isaac Newton, Matematyczne zasady filozofii przyrody, tłum. z łac. Jarosław Wawrzycki, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-62259-24-3.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Edycja IV, wyd. Interpress, Warszawa 2001, s. 1056
- ↑ Wróblewski Andrzej Kajetan, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-09-17].
- ↑ a b c Jan Królikowski: Laudacja na odnowieniu doktoratu prof. dr. hab. Andrzeja Kajetana Wróblewskiego, Uniwersytet Warszawski 23.05.2011. ifd.fuw.edu.pl. [dostęp 2017-03-06]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g Prof. Andrzej Kajetan Wróblewski doktorem h.c. Uniwersytetu Jana Kochanowskiego [online], naukawpolsce.pap.pl, 23 czerwca 2017 [dostęp 2017-06-23].
- ↑ H. Oeschler et al, Ratios of strange hadrons to pions in collisions of large and small nuclei, „The European Physical Journal C” 77 (2017), s. 3 [dostęp 2021-06-10].
- ↑ Józef Hurwic, Czasopismo „Problemy” w polskim życiu intelektualnym po drugiej wojnie światowej, „Analecta”, 8/2 (16), 1999, s. 20.
- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski: Kryteria są jasne. [w:] "Forum Akademickie" [on-line]. forumakad.pl, 1999. [dostęp 2013-11-21].
- ↑
Andrzej Kajetan Wróblewski, Wizja uniwersytetu przyszłości, kwartalnik „Nauka” Polskiej Akademii Nauk, nr 2/2010, s. 11–17 [dostęp 2021-12-07].
- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski, Misja uniwersytetów: poszukiwanie prawdy czy pogoń za zyskiem?, kwartalnik „Nauka”, nr 3/2011, s. 51–59 [dostęp 2021-12-07].
- ↑ a b WRÓBLEWSKI, Andrzej, [w:] Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Wydział III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi. Członkowie krajowi rzeczywiści [online], PAN [zarchiwizowane 2020-11-25].
- ↑ Prof. zw. dr hab. czł. rzecz. PAN Andrzej Kajetan Wróblewski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [dostęp 2023-08-18].[martwy link]
- ↑ Prof. Andrzej K. Wróblewski doktorem honoris causa Politechniki Warszawskiej. gazeta.pl, 2011-04-18. [dostęp 2011-04-18].
- ↑ Nagrody „PROBLEMÓW" w roku 1986 otrzymują:, „Problemy”, nr 11 (484), RSW „Prasa-Książka Ruch", listopad 1986, s. 2, ISSN 0032-9487.
- ↑ Laureaci Nagród PTF 2020, s. 2, ptf.net.pl [dostęp 2021-08-31].
- ↑ 9. Edycja Konkursu o Nagrodę im. Jana Jędrzejewicza rozstrzygnięta, ihnpan.pl, 3 października 2021 [dostęp 2021-10-08].
- ↑ Nagrody dla książki „Historia fizyki w Polsce” autorstwa Andrzeja Kajetana Wróblewskiego, pwn.pl, 29 września 2021 [dostęp 2021-10-08].
- ↑ Fizyka w XX wieku, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-09-16].
- ↑ Historia Uranii [online], www.urania.edu.pl [dostęp 2017-09-15].
- ↑ Praca zbiorowa 1983 ↓.
Bibliografia edytuj
- Praca zbiorowa: Encyklopedia fizyki współczesnej. T. I. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 978-83-01-00391-3.
- Kto jest kim w Polsce. Edycja IV, wyd. Warszawa 2001, s. 1056
- Biogram na stronie członkowie.pan.pl
- Prof. zw. dr hab. czł. rzecz. PAN Andrzej Kajetan Wróblewski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [dostęp 2023-08-18].[martwy link]
Linki zewnętrzne edytuj
- Wywiady z absolwentami – prof. Andrzej Kajetan Wróblewski, kanał Klubu Absolwentów UW na YouTube, 15 stycznia 2018 [dostęp 2021-09-09] – wspomnienia A.K. Wróblewskiego o czasach jego studiów.