Gnidosz

Gnidosz
	; Gnidosz rozesłany
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	zarazowate
Rodzaj	gnidosz
	Nazwa systematyczna
	Pedicularis L.; Sp. Pl. 607. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Pedicularis sylvatica L.
Synonimy
	Elephantella Rydb.; Enslenia Raf.; Nelensia Poir.; Pediculariopsis Á.Löve & D.Löve; Prosopia Rchb.; Scepanium Ehrh.; Sceptrum J.O.Rudbeck ex Hartm.;
	Elephantella Rydb.; Enslenia Raf.; Nelensia Poir.; Pediculariopsis Á.Löve & D.Löve; Prosopia Rchb.; Scepanium Ehrh.; Sceptrum J.O.Rudbeck ex Hartm.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gnidosz (Pedicularis L.) – rodzaj półpasożytniczych roślin zielnych z rodziny zarazowatych (Orobanchaceae). Obejmuje ok. 680^[3]–750^[5] gatunków. Rośliny te występują na półkuli północnej w strefie umiarkowanej i okołobiegunowej, w południowej części zasięgu na obszarach górskich. W Polsce spotykanych jest 8–9 gatunków (w zależności od ujęcia systematycznego), wszystkie podlegają ochronie prawnej.

Niektóre gatunki (np. gnidosz błotny P. palustris, P. canadensis) wykorzystywane były jako rośliny zielarskie, także do pozbywania się wszy u zwierząt. Spożywane były pędy niektórych gatunków (P. canadensis) lub korzenie (P. lanata)^[5].

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Amerykę Północną (na południu po Meksyk), Europę i Azję. Jeden gatunek rośnie także w Ameryce Południowej w Andach w Kolumbii i Ekwadorze)^[3]^[5], dwa rosną w północno-zachodniej Afryce^[6]. Centrum zróżnicowania rodzaju stanowią góry w środkowej i wschodniej Azji. W niewielkim Bhutanie rośnie 76 gatunków, w Chinach – ponad 350. W Europie obecne są 54 gatunki^[3]. W Polsce w zależności od ujęcia rośnie 8 lub 9 gatunków^[7].

Gatunki flory Polski^[7]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[7], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[3]

gnidosz błotny Pedicularis palustris L.
gnidosz dwubarwny Pedicularis oederi Vahl
gnidosz Hacqueta Pedicularis hacquetii Graf
gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum L.
gnidosz okazały Pedicularis exaltata Besser ≡ Pedicularis hacquetii Graf
gnidosz okółkowy Pedicularis verticillata L.
gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica L.
gnidosz stepowy Pedicularis kaufmannii Pinzger
gnidosz sudecki Pedicularis sudetica Willd.

Morfologia edytuj

Pokrój: Rośliny zielne, jednoroczne i byliny^[8].
Liście: Skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe, dolne zwykle ogonkowe, a górne siedzące. Blaszka liściowa zwykle pierzasto wcinana, czasem podwójnie, rzadko całobrzega lub ząbkowana^[8].
Kwiaty: Zebrane w kwiatostany na szczytach pędów lub wyrastają w kątach liści. Wsparte są przysadkami podobnymi do liści^[8]. Kielich bywa rozdęty^[9], ma kształt walcowaty lub dzwonkowaty, często jest dwuwargowy, zakończony jest dwoma lub pięcioma ząbkami. Korona biała, żółta, purpurowa lub czerwona, dwuwargowa, z górną wargą kapturkowatą, zaokrągloną, uciętą lub zakończoną ząbkiem albo dzióbkiem. Dolna warga trójłatkowa, rozpostarta, zwykle dłuższa od górnej. Pręciki cztery, dwusilne, schowane pod wargą górną. Nitki pręcików nagie lub owłosione. Słupek z szyjką zakończoną główkowatym znamieniem^[8].
Owoce: Torebki, czasem nieco spłaszczone, zawierające liczne nasiona^[8], siateczkowate^[8] lub gładkie, oskrzydlone lub nie, bez ciałek tłuszczowych^[9].

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny zarazowatych (Orobanchaceae), w której obrębie zaliczany jest do plemienia Rhinantheae^[2].

Wykaz gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju gnidosz.

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-24] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pedicularis L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-12].
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-20].
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 689, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Pedicularis. [w:] African Plant Database [on-line]. Conservatoire et Jardin botaniques & South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2022-12-12].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 127-128, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Yang Han-bi; Noel H. Holmgren, Robert R. Mill: Pedicularis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-12-12].
↑ ^a ^b Clive A. Stace: New Flora of the British Isles. Wyd. 4th. Middlewood Green, Suffolk: C & M Floristics, 2019, s. 659. ISBN 978-1-5272-2630-2. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-24] (ang.).

[powo-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pedicularis L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-12].

[4] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-20].

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 689, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[6] Pedicularis. [w:] African Plant Database [on-line]. Conservatoire et Jardin botaniques & South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2022-12-12].

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 127-128, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[china-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Yang Han-bi; Noel H. Holmgren, Robert R. Mill: Pedicularis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-12-12].

[stace-9] Clive A. Stace: New Flora of the British Isles. Wyd. 4th. Middlewood Green, Suffolk: C & M Floristics, 2019, s. 659. ISBN 978-1-5272-2630-2. (ang.).

[3]

[5]

[1]

[2]

[4]

[6]

[7]

[8]

[9]