Gwiazdnica wielkokwiatowa
Gwiazdnica wielkokwiatowa (Stellaria holostea L. ≡ Rabelera holostea (L.) M.T.Sharples & E.A.Tripp) – gatunek rośliny z rodziny goździkowatych. Tradycyjnie zaliczany do rodzaju gwiazdnica Stellaria, ale w drugiej dekadzie XXI wieku odkryto jego odległe tylko pokrewieństwo z tym rodzajem i w efekcie wyodrębniono w osobny, monotypowy rodzaj Rabelera. Gatunek występuje dziko w Europie, północno-zachodniej Afryce (od Maroka po Tunezję) i w zachodniej Azji (od Turcji, przez Iran po Afganistan, poza tym w Kazachstanie i zachodniej Syberii)[3]. W Polsce gatunek jest na ogół pospolity, lokalnie bywa rzadszy np. na północnym Mazowszu[4]. Jest byliną związaną z żyznymi lasami liściastymi.
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj |
Rabelera | ||
Gatunek |
gwiazdnica wielkokwiatowa | ||
Nazwa systematyczna | |||
Rabelera holostea (L.) M.T.Sharples & E.A.Tripp Syst. Bot. 44: 870 (2019)[3] | |||
Synonimy | |||
|
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Roślina zielna, tworzy luźne płaty. Wytwarza zarówno łodygi kwiatowe, jak i płonne.
- Łodyga
- Kłącze cienkie, czołgające się[5]. Łodygi czterokanciaste, o szorstkich kantach. Płonne krótkie, a kwiatowe osiągają wysokość do 10–40 cm[6], rzadko do 60 cm[7], rozwidlając się do trzech razy[6].
- Liście
- Naprzeciwległe, wąskolancetowate, ostro zakończone, u nasady nieco zrośnięte, siedzące, sztywne, o szerokości 5–7 mm, długości 40–70 mm (rzadziej do 115 mm[7]), barwie trawiastozielonej. Brzeg blaszki i nerw środkowy od spodu liścia jest szorstki[6][5].
- Kwiaty
- Obupłciowe[7], zebrane w luźne kwiatostany – skąpokwiatowe wierzchotki dwuramienne[5]. Szypułki kwiatowe cienkie, delikatnie owłosione, długie i odstające[6]. Kielich o jajowatolancetowatych, zaostrzonych i zielonych działkach. Korona składa się z 5 białych płatków do połowy wyciętych, osiągających od 6 do 12 mm (rzadziej do 18[7]) długości – są ok. dwa razy dłuższe od działek. Pręcików jest 10[5]. Pojedynczy słupek z trzema szyjkami i znamionami[7].
- Owoce
- Kulistawe torebki otwierające się sześcioma klapami. Początkowo zielone, po otwarciu brunatniejące[7]. Nasiona brązowe do ciemnopurpurowych o średnicy 1–3 mm[7]. Łupina nasienna pomarszczona, wzdłuż czterech brzegów brodawkowata[5].
Biologia i ekologia
edytujBylina, chamefit. W środkowej Europie rośnie od niżu po wyżyny, rzadko na pogórzu (w polskich górach sięga do 770 m w Tatrach, 520 m w Gorcach i 1350 m w Bieszczadach[5]). Roślina leśna, występująca głównie w lasach liściastych: dębowo-grabowych, bukowych i nadrzecznych olszynach. Zasiedla także zarośla, żywopłoty[6], obrzeża lasów[7] oraz łąki[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Carpinion, zespołu grądu subatlantyckiego (Ass. Stellario-Carpinetum)[8].
Preferuje gleby gliniaste, próchnicze, które nie zawierają dużo wapnia. Kwitnie stopniowo od końca kwietnia do początku czerwca, zapylana jest przez owady[6]. Kwiaty są przedprątne, co utrudnia samozapylenie, jednak gdy nie nastąpi zapylenie krzyżowe, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem i wytworzyć nasiona. Kwiaty na noc oraz podczas deszczowej pogody zamykają się, chroniąc słupek i pręciki[6].
Systematyka
edytujGatunek tradycyjnie zaliczany był i często jeszcze jest do rodzaju gwiazdnica Stellaria, zgodnie z ujęciem Karola Linneusza w klasycznym dziele Species Plantarum z 1753. W 1929 roku gatunek ten wskazany został nawet jako typowy dla rodzaju Stellaria[9]. Podziały taksonomiczne oparte na cechach morfologicznych uznanych za diagnostyczne dla rodzajów z plemienia Alsineae, takie jak liczba znamion czy klap na otwierającym się owocu, okazały się mieć charakter sztuczny i nie odzwierciedlały relacji filogenetycznych. Analizy molekularne wykazały, że Stellaria holostea zajmuje pozycję bazalną względem kladu obejmującego zarówno rodzaj gwiazdnica Stellaria, jak i rogownica Cerastium oraz kilka mniejszych (mokrzycznik Holosteum, menchia Moenchia i Dichodon)[7][10]. W niektórych badaniach stanowi klad bazalny wspólnie z siostrzanym rodzajem Hartmaniella[10]. W efekcie tych odkryć w 2016 roku gatunek został zastąpiony przez gwiazdnicę trawiastą Stellaria graminea w roli gatunku typowego dla rodzaju Stellaria[9], a w 2019 został przeniesiony do odrębnego, monotypowego rodzaju Rabelera (L.) M.T.Sharples & E.A.Tripp jako R. holostea (L.) M.T.Sharples & E.A.Tripp. Nazwa rodzajowa upamiętnia amerykańskiego botanika, Richarda K. Rabelera, specjalizującego się w systematyce goździkowatych[7]. Do cech morfologicznych wyróżniających rodzaj należy czworoboczna i orzęsiona łodyga, silnie wydłużone, lancetowate i zawsze siedzące liście, podsadki zielone, podobne do liści, płatki wycięte, ale tylko do połowy[7].
Zastosowanie i uprawa
edytujRośliny tego gatunku bywają uprawiane jako ozdobne[11]. Wymagają próchnicznej, żyznej i lekko kwaśnej gleby[11]. Rozmnażane są z nasion lub przez sadzonki.
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
- ↑ a b c Rabelera holostea (L.) M.T.Sharples & E.A.Tripp. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając, Maria Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 538, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
- ↑ a b c d e f g Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. T. III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, 1992, s. 280-281. ISBN 83-85444-06-8.
- ↑ a b c d e f g Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 282. ISBN 83-7073-092-2.
- ↑ a b c d e f g h i j k Sharples, Mathew T.; Tripp, Erin A.. Phylogenetic Relationships Within and Delimitation of the Cosmopolitan Flowering Plant Genus Stellaria L. (Caryophyllaceae): Core Stars and Fallen Stars. „Systematic Botany”. 44, 4, s. 857-876, 2019.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ a b Valery N. Tikhomirov. (2427) Proposal to conserve the name Stellaria (Caryophyllaceae) with a conserved type. „Taxon”. 65, 2, s. 389–390, 2016. DOI: 10.12705/652.21.
- ↑ a b Wen-Qiao Wang , Zhi-Wei Su , Zhong-Hui Ma , Comprehensive molecular and morphological analysis of Brachystemma calycinum and Stellaria ovatifolia in the tribe Alsineae (Caryophyllaceae), „PhytoKeys”, 220, 2023, s. 1-16, DOI: 10.3897/phytokeys.220.96126 [dostęp 2023-02-27] .
- ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- BioLib: 38541
- EoL: 581992
- EUNIS: 166753
- Flora of North America: 220012926
- FloraWeb: 5772
- GBIF: 5384676
- identyfikator iNaturalist: 56763
- IPNI: 307758-2
- ITIS: 20182
- NCBI: 581250
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2481934
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:307758-2
- Tela Botanica: 66199
- identyfikator Tropicos: 6300544
- USDA PLANTS: STHO2
- CoL: 7NMG7