Halina Nelken
Halina Nelken (ur. 20 września 1923 w Krakowie, zm. 15 marca 2009 w Brookline) – polska pisarka pochodzenia żydowskiego, badaczka historii sztuki, wykładowca akademicki. Podczas II wojny światowej była więźniarką nazistowskich obozów koncentracyjnych.
| Data i miejsce urodzenia |
20 września 1923 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
15 marca 2009 |
| Zawód, zajęcie |
badaczka historii sztuki, pisarka |
Życiorys edytuj
Urodziła się 20 września 1923 w Krakowie[1][2]. Pochodziła z patriotycznego, zasymilowanego mieszczaństwa żydowskiego: jej dziadek wziął udział w powstaniu styczniowym, a ojciec należał do Legionów Polskich[2]. Nelken uczyła się najpierw w gimnazjum im. Adama Mickiewicza, po czym – ze względu na antysemickie niepokoje – w ostatnim roku przeniosła się do prywatnego gimnazjum im. Hugona Kołłątaja[1]. Należała także do Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[2].
Pobyt w getcie krakowskim edytuj
20 marca 1941, w wieku 17 lat, wraz z krewnymi trafiła do getta krakowskiego[2]. Prowadziła pamiętnik, który w 1987 został wydany w formie książki[3]. Opisywała w nim niezwykle trudne realia życia mieszkańców getta, między innymi brak jedzenia, ciepłej odzieży i leków. 25 października 1941 zanotowała: „[l]eje mi się do butów. Nie mam rękawiczek ani pończoch”[4]. Zajmowała się różnymi pracami, od opieki nad dziećmi po pracę w fabryce szczotek[1]. Pisała wiersze o codzienności w getcie; niektóre z nich zostały włączone do wydanego pamiętnika[5]. Skrajnie trudne warunki pchnęły ją do nieudanej próby samobójczej (została uratowana przez brata)[1].
Dalsze losy wojenne edytuj
Po likwidacji krakowskiego getta wraz z matką i bratową trafiła do obozu w Płaszowie, następnie do Auschwitz-Birkenau i Ravensbrück[6]. W kolejnych latach była więźniarką obozów w Malechowie i Lipsku[1]. W obozach koncentracyjnych doświadczyła głodu, szykan i licznych okrucieństw[7].
22 lutego 1947 została przesłuchana w charakterze świadka przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Krakowie w sprawie Luise Danz – zbrodniarki wojennej, z którą zetknęła się w obozie w Płaszowie[7]. Zeznała między innymi: „Uważam, że jako główna aufseherka była Danz odpowiedzialna za stosunki panujące w obiekcie. A mianowicie: za głód straszliwy, za stosunki zdrowotne (brak mydła), kompletny brak lekarstw, za nieregularne wydawanie obiadów i za szykany, którymi nas dręczyła w barakach. Wszystko to świadczyło o jej nieludzkim charakterze i nienawistnym stosunku do więźniarek”[7].
Działalność naukowa i publikacje edytuj
Studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, do 1957 była kustoszką w galerii malarstwa Muzeum Narodowego w Krakowie. Następnie była dyrektorką Muzeum w Gliwicach (1957–1958)[1]. Opatrzyła wstępem publikację Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne autorstwa Stanisławy Serafińskiej wydaną w 1955 roku przez Wydawnictwo Literackie[8].
W 1958 przeprowadziła się do Wiednia, gdzie pracowała jako asystentka w Akademii Sztuk Pięknych. Od 1960 aż do śmierci w 2009 mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie pracowała w Fogg Museum przy Uniwersytecie Harvarda. W latach 1966–1980 była związana z uniwersytetem w Medford, gdzie wykładała historię sztuki i historię Polski[1].
Jej zainteresowania naukowe koncentrowały się głównie wokół historii sztuki polskiej oraz motywów żydowskich w sztuce polskiej. W 1986 w Uniwersytecie Brandeisa zorganizowała wystawę judaików, którą później pokazano także w Muzeum Narodowym w Krakowie. Badała również sztukę ludową krajów afrykańskich. W tym celu jako wolontariuszka International Executive Service Corps dwukrotnie wyjeżdżała do Malawi i Zimbabwe[1].
W 1987 nakładem Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie wydała w Toronto książkę Pamiętnik z getta w Krakowie. Publikacja zawiera wiersze i treść dziennika, który Nelken prowadziła jako nastolatka podczas okupacji w krakowskim getcie[9][5]. W 1991 opublikowała pracę naukową poświęconą motywom żydowskim w malarstwie polskim, wydaną pod tytułem Images of a Lost World. Jewish Motifs in Polish Painting, 1770–1945 przez Instytut Studiów Polsko-Żydowskich w Oksfordzie[1][10]. W 1999, nakładem University of Massachusetts Press, wydała książkę And Yet, I Am Here!, poświęconą wspomnieniom wojennym[6].
Upamiętnienie edytuj
Muzeum Historyczne Miasta Krakowa przygotowało publikację edukacyjną Śladami nastolatki. Krakowskie getto we wspomnieniach Haliny Nelken[2]. W 2011 roku Stowarzyszenie Podgorze.pl organizowało w Krakowie spacery edukacyjne po terenie byłego getta krakowskiego, śladami miejsc opisanych w pamiętniku Nelken[11].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i Maja Haber, Halina Nelken [online], www.herstorie.pl [dostęp 2019-11-28] (pol.).
- ↑ a b c d e Śladami nastolatki ↓, s. 3.
- ↑ Halina Nelken, Pamiętnik z getta w Krakowie [online], collections.ushmm.org [dostęp 2019-11-28].
- ↑ Życie codzienne w getcie. To była gehenna, ale jego mieszkańcy chcieli normalnie żyć [online], plus.dziennikpolski24.pl, 9 kwietnia 2018 [dostęp 2019-11-28] (pol.).
- ↑ a b Halina Nelken – [Nie sztuka jęczeć] [online], Babiniec Literacki, 28 stycznia 2018 [dostęp 2019-11-28] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-28] (pol.).
- ↑ a b Halina Nelken [online], Kirkus Reviews [dostęp 2019-11-28] (ang.).
- ↑ a b c Supreme National Tribunal, Files in the criminal case of the former members of the SS crew at Auschwitz-Birkenau concentration camp, 22 lutego 1947 [dostęp 2019-11-28].
- ↑ Jan Matejko (1838–1893) (180 rocznica urodzin). Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Rzeszowie [online], rzeszow.pbw.org.pl [dostęp 2019-11-28].
- ↑ Pamie̜tnik z getta w Krakowie / Halina Nelken ; z przedmowa̜ Gideona Hausnera ; wste̜pem i przypisami opatrzył, sporza̜dził indeksy Stanisław Wcisło. Collections Search. United States Holocaust Memorial Museum [online], collections.ushmm.org [dostęp 2019-11-28] (ang.).
- ↑ Halina Nelken, Images of a Lost World: Jewish Motifs in Polish Painting, 1770–1945, Institute for Polish-Jewish Studies, 1991, ISBN 978-1-85043-354-5 [dostęp 2019-11-28] (ang.).
- ↑ Autor Pawel Kubisztal, Czytanie Haliny Nelken. Spacer po istniejącym mieście [online], Podgorze.pl, 26 czerwca 2011 [dostęp 2019-11-28] (pol.).
Bibliografia edytuj
- Śladami nastolatki. Krakowskie getto we wspomnieniach Haliny Nelken, Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011, ISBN 978-83-7577-097-1 [dostęp 2019-12-03] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-03].