Wikipedia

II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej

II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej – organizacja antykomunistyczna na Zamojszczyźnie powstała z inicjatywy byłego dowódcy Obwodu Zamojskiego Wolność i Niezawisłość Mariana Pilarskiego „Jara” na bazie członków AK, BCh i WiN. Działała w latach 1948–1954. Obejmowała cztery odrębne obwody (Hrubieszów, Krasnystaw, Tomaszów Lubelski i Zamość)[1]. Była największą w tym okresie organizacją antykomunistyczną na Zamojszczyźnie. Jej liczebność obejmowała ponad 200 zaprzysiężonych żołnierzy oraz nie mniej liczne grono współpracowników. W skład organizacji wchodziło kilka oddziałów zbrojnych: lotna żandarmeria (dowódca Tadeusz Łagoda „Barykada”, a później Stanisław Pakos „Wrzos”), oddział Piotra Smagały „Sroki”, oddział Ludwika Rogalskiego „Kanciarza”, oddział Wincentego Mieczysława Wróblewskiego „Szuma” i Henryka Kwaśniewskiego „Luxa”[2].

II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej
Państwo

 Polska

Historia
Data sformowania

1948

Data rozformowania

1954

Pierwszy dowódca

Marian Pilarski

Dane podstawowe
Marian Pilarski, założyciel organizacji

Powołanie edytuj

Jej założenie planowano jeszcze w 1947 r., bowiem 8 września 1947 r. doszło w klasztorze pw. św. Antoniego w Radecznicy do spotkania M. Pilarskiego „Jara”, Stanisława Biziora „Eama”, Stanisława Karczewskiego „Goraja”, Andrzeja Stachyry „Saturnina”, Stefana Derkacza i Jana Jakubiaka „Brzozy”, celem jej powołania. Nie doszło jednak do tego. Do powołania organizacji doszło 28 marca 1948 r. w klasztorze w Radecznicy, kiedy przysięgę złożyło 11 osób. Następnie rozpoczęto werbowanie nowych członków i w tym celu odbywały się odprawy organizacyjne m.in. u L. Rogalskiego „Kanciarza” w kol. Zawalów (lato 1949 r.) i Jana Kapusty w kol. Poddąbrowa (grudzień 1949 r.) i Antoniego Chmiela w Ornatowicach (luty 1950 r.). Do chwili aresztowania kierownictwa organizacji cały czas powoływano nowych członków, celem „zorganizowania terenu” pod przyszłą działalność[3].

Cele edytuj

Podstawowym założeniem organizacji było oswobodzenie Polski spod dominacji sowieckiej, co miało nastąpić w wyniku wybuchu wojny pomiędzy państwami zachodnimi a Związkiem Sowieckim latem 1950 r. Organizacja dążyła również, poprzez pozbawianie spółdzielni produkcyjnych środków finansowych, do zahamowania kolektywizacji na polskiej wsi.Nadto przeprowadzano akcje wymierzone w osoby popierające reżim komunistyczny, ale były one nieliczne i raczej przypadki likwidacji takich osób były związane z walkami w czasie obław lub „bojów spotkaniowych”.

Struktura edytuj

Sztab:

  • Inspektor – Marian Pilarski „Jar”,
  • Zastępca inspektora – Władysław Skowera „Orkan”,
  • Szef sztabu – Stanisław Karczewski „Niebora”,
  • Adiutant- Antoni Burzański „Burza”,
  • Wywiad – Antoni Gronowski „Sęp”,
  • Kapelan – Jan Ryba (o. Hugolin) „Robak”,
  • Lekarz – dr Julian Tyczkowski „Sparta”,
  • Wojskowa Służba Kobiet – Maria Kita „Maria”,
  • łącznik „Jara” – Józef Smoliński „Łoza”
  • główny punkt kontaktowy – Aleksander Stąsik „Jastrząb”

I – Obwód Zamość (dowódca – W. Skowera „Orkan”, wywiad – Kazimierz Kaleta „Zakręt”, kwatermistrz – Józef Noworol „Młynarski”). Rejony:

  1. miasto Zamość – A. Gronowski „Sęp”,
  2. Koniuchy, Kotlice, Sitno, Skierbieszów – Józef Włoszczuk „Pistolet”,
  3. Sitaniec – S. Bizior „Eam”,
  4. Radecznica i Sułów – Jan Hadam „Agrest”,
  5. Łabunie – Stanisław Niemczuk „Grzegorz”,
  6. Szczebrzeszyn, Zwierzyniec – Stanisław Karczewski „Niebora”,
  7. Krasnobród – Jan Flaga „Nemo”,
  8. Stary Zamość, Wysokie, Mokre – Mikołaj Tchórz „Wiśniewski”.

II – Obwód Tomaszów Lubelski (dowódca Alfred Tor „Zych”, zastępca Marian Woźniacki „Marian”, łączniczka – Regina Chmiel (Romanowicz), wywiad – Józef Prusiński „Barbara”). Rejony:

  1. Tomaszów Lubelski, Uhnów – Kazimierz Nagórny,
  2. Łaszczów – Władysław Wiśniewski,
  3. Rachanie – Jan Czuk „Kosa”,
  4. Tarnawatka – Edward Czuwara,
  5. Majdan Górny, Jarczów – Jan Krystek,
  6. Komarów – Stanisław Bajer,
  7. Tyszowce – Władysław Gniewski vel Gnida „Huragan”.

III – Obwód Hrubieszów (dowódca Mieczysław Dziduch „Colin”, zastępca Kazimierz Buczak „Smutny”). Rejony:

  1. Hostynne – S. Karczewski „Niebora”, a później Władysław Nowosad „Wacław”, zastępca Adam Kapluk,
  2. Grabowiec – Wincenty Mieczysław Wróblewski „Szum”,
  3. Miączyn – Władysław Błaszczuk „Wilk”,
  4. Moniatycze – brak danych,
  5. Uchanie – brak danych.

IV – Obwód Krasnystaw (dowódca Andrzej Stachyra „Saturnin”, zastępca Krzysztof Polski „Krzysztof” lub Stefan Derkacz). Rejony:

  1. Turobin – brak danych,
  2. Rybie – brak danych,
  3. Gorzków – brak danych,
  4. Krasnystaw – brak danych,
  5. nieustalone trzy gminy – brak danych[4].

Aresztowania edytuj

W kwietniu 1950 r. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie i podległe mu jednostki UB w Hrubieszowie, Zamościu, Tomaszowie Lubelskiem i Krasnymstawie dokonały aresztowania Józefa Włoszczuka „Pistoleta” i Ludwika Rogalskiego „Kanciarza”. W wyniku zeznań wymuszonych torturami dopiero wówczas ustalono, że istnieje w terenie organizacja M. Pilarskiego, o czym UB nie wiedziało. Rozpoczęto aresztowania osób, które w krótkim czasie doprowadziły do zatrzymania kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego AK, żołnierzy oddziału L. Rogalskiego „Kanciarza”[5] oraz większej części pozostałych członków. Aresztowani po przeprowadzonych śledztwach byli oskarżani, a następnie skazywani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie. Wyroki śmierci wykonano na: Pawle Kalinowskim „Francuzie”, Stanisławie Biziorze „Eamie”, Marianie Pilarskim „Jarze”, Ludwiku Rogalskim „Kanciarzu”, Piotrze Smagale „Sroce” (ujęty wcześniej) i Mieczysławie Szewczuku „Włochu”. Pozostali ujęci członkowie organizacji i ich współpracownicy skazani zostali na kary więzienia[6].

Podstępem, polegającym na udawaniu choroby psychicznej, udało się uniknąć skazania A. Stachyrze „Saturninowi”, jednak i on spędził długi czas w więzieniu i poddawany był nieludzkiemu śledztwu[7]. Aresztowania uniknął Czesław Szewluk „Orlik” i Stanisław Szady „Brzytwa”, którzy powiadomili część członków. Podjęte przez UB próby aresztowań nie dały wyników m.in. w zakresie J. Hadam „Agresta”, M. Dziducha „Colina”. J. Czuka „Kosy”. Wcześniej w terenie przebywali Józef Pyś „Ostry” i S. Pakos „Wrzos”, których również nie zatrzymano. Grupa zbrojna W.M. Wróblewskiego „Szuma” podzieliła się na dwa oddziały pod dowództwem „Szuma” (rejon hrubieszowski) i H. Kwaśniewskiego „Luxa” (rejon hrubieszowski). W dalszym czasie odrębnie od niej operował patrol Antoniego Mojżesza „Romka” i Eugeniusza Malca „Ryśka” (rejon zamojski). Z uwagi na konieczność zapewnienia środków do przeżycia ukrywającym się partyzanci podjęli szerszą działalność zbrojną.

Partyzanci byli tropieni przez oddziały KBW, UB i MO oraz rozpracowywani przez komunistycznych agentów. W wyniku prób aresztowań oraz walki zginęli:

  • Dominik Brodaczewski (oddział „Sroki”) – 8 kwietnia 1949 r.,
  • Antoni Zawiślak (oddział „Sroki) – 25 kwietnia 1949 r.,
  • Tadeusz Łagoda „Barykada” – 13 października 1949 r.,
  • Kazimierz Piotrowski „Cygan”, „Czarny (oddział „Wrzosa”) – 13 lutego 1951 r.[8],
  • Józef Pyś „Ostry” (oddział „Wrzosa”) – 18 lutego 1951 r. (ciężko ranny w walce z MO zmarł w szpitalu)[9],
  • Henryk Kwaśniewski „Lux” i Wacław Kwaśniewski „Mściwy” – 15 grudnia 1951 r.,
  • Stanisław Pakos „Wrzos” – 20 grudnia 1951 r.[10],
  • Antoni Mojżesz „Romek” i „Eugeniusz Malec „Rysiek” – 11 maja 1952 r.[11]
  • Wincenty Mieczysław Wróblewski „Szum” – 23 maja 1952 r.[12]
  • Jan Hadam „Agrest” – 23 czerwca 1952 r. (zastrzelony w zasadzce)[13].

Część ukrywających się żołnierzy nie została ujęta przez UB i ujawniła się wiosną i latem 1952 r. np. Wanda Piłat, Władysław Nowosad „Wacław”, Stanisław Szady „Brzytwa”, Władysław Błaszczuk „Wilk”.

Najdłużej ukrywał się Czesław Szewluk „Orlik”, który w wyniku prowokacji UB polegającej na rzekomym wywozie go za granicę, został złapany z bronią na Dworcu Wschodnim w Warszawie 15 grudnia 1954 r.[2] Został skazany na karę dożywotniego więzienia[8].

W krypcie bazyliki im. św. Antoniego Padewskiego w Radecznicy spoczęły odnalezione przez IPN szczątki Stanisława Biziora „Eama” i Mariana Pilarskiego „Jara”[14]. Od kilku lat w Radecznicy organizowane są obchody poświęcone tej organizacji pod tytułem „Konspiracja w klasztorze”[15].

W 2018 r. żyły jeszcze dwie osoby związane z działalnością ww. organizacji: łączniczka oddziału „Luxa” – ppor. Wanda Piłat oraz żołnierz oddziału Józefa Złomańca „Mosiądza”, który ukrywał się i współpracował z Janem Hadamem „Agrestem – Piotr Bartnik „Jastrząb”[16].

W sierpniu 2018 r. ustanowiono odznakę pamiątkową II Inspektoratu Zamojskiego AK[17].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 5, 8–9.
  2. ↑ a b Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 14–17.
  3. ↑ Regina Smoter Grzeszkiewicz, II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej, 2016, s. 14–16.
  4. ↑ Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 8–9. Rafał Wnuk: Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 r. do 1956. Lublin: 1992, s. 153–154. Bartłomiej Szyprowski. II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950 (I/II). „Wyklęci”. 3, s. 150–151, 2016. 
  5. ↑ Bartłomiej Szyprowski, Sprawa karna żołnierzy I kompanii Ludwika Rogalskiego „Kanciarza” II Inspektoratu Zamojskiego AK, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” (3), 2017, s. 93–119 [dostęp 2018-08-13].
  6. ↑ Bartłomiej Szyprowski. Proces kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Lublinie. Cz. II. „Wojskowy Przegląd Prawniczy”. 4, s. 93–132, 2016.  Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 16–34.
  7. ↑ Bartłomiej Szyprowski. II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950 (I/II). „Wyklęci”. 3, s. 169, 2016. 
  8. ↑ a b Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 22.
  9. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Jeden z niezłomnych – Józef Pyś „Śmiały”, „Ostry”. Żołnierz II Inspektoratu Zamojskiego AK. podziemiezbrojne.blox.pl, 2017-07-25. [dostęp 2018-08-05].
  10. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Ostatnia walka Stanisława Pakosa „Wrzosa” 20 XII 1951 r.. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-22. [dostęp 2018-08-05].
  11. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Tragiczna obława 11 V 1952 r. Śmierć Eugeniusza Malca „Ryśka” i Antoniego Mojżesza „Romka”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-23. [dostęp 2018-08-05].
  12. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Ująć „Szuma”. Obława na Wincentego Mieczysława Wróblewskiego „Szuma” 23 V 1952 r.. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-24. [dostęp 2018-08-05].
  13. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Plut. Jan Hadam „Tyczka”, „Agrest”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-23. [dostęp 2018-08-05].
  14. ↑ Panteon Żołnierzy II Inspektoratu Zamojskiego AK – Radecznica. konspiracjawklasztorze.pl, 2017-07-15. [dostęp 2018-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-05)].
  15. ↑ Uroczystości upamiętniające działalność II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej. konspiracjawklasztorze.pl. [dostęp 2018-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-05)].
  16. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Piotr Bartnik „Jastrząb”, „Mitrosa”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-06-17. [dostęp 2018-08-05].
  17. ↑ Bartłomiej Szyprowski: Odznaka pamiątkowa II Inspektoratu Zamojskiego AK. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-07-31. [dostęp 2018-08-05].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=II_Inspektorat_Zamojski_Armii_Krajowej&oldid=73737479”