Badian
Badian (Illicium L.) – rodzaj roślin z rodziny cytryńcowatych Schisandraceae, dawniej w niektórych systemach wyodrębniany do monotypowej rodziny badianowatych (Illiciaceae). Obejmuje według różnych ujęć 32[4], 37[5] do 42[6] gatunków. Rośliny te występują głównie w Azji wschodniej i południowo-wschodniej. Kilka gatunków rośnie także w południowo-zachodniej Ameryce Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w północno-wschodniej części Ameryki Południowej[7][8]. Występują zwykle w lasach liściastych, wzdłuż strumieni, czasem na terenach skalistych[6].
 Badian japoński | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd |
Austrobaileyanae | ||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
badian | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Illicium Linnaeus Syst. Nat. ed. 10. 1042, 1050, 1370. 7 Jun 1759 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Illicium anisatum Linnaeus[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Badian właściwy i w mniejszym stopniu kilka innych gatunków uprawiane są jako rośliny lecznicze i przyprawowe. Z owoców i pędów destyluje się olejek anyżowy dodawany do likierów. Owoce jako przyprawa stosowane były zwłaszcza w kuchni holenderskiej. Kora i owoce badianu japońskiego używane są w Japonii i Korei jako kadzidło, a roślina sadzona jest przy świątyniach i na cmentarzach[9]. Jako gatunek ozdobny uprawiany jest też Illicium henryi o ciemnoczerwonych kwiatach[6] oraz I. floridanum[4]. Toksyczne nasiona wykorzystywane są do trucia ryb. Rośliny te były też surowcem do wyrobu pierwszych udokumentowanych insektycydów w II w. p.n.e. w Chinach[4].
Morfologia edytuj
- Pokrój
- Zimozielone krzewy i niewysokie drzewa[9][10], osiągające do 18 m wysokości[6]. Pędy są nagie lub omszone za młodu. Młode pędy aromatyczne – zawierają komórki gromadzące żywice i olejki[8].
- Liście
- Naprzemianległe[9], zimozielone[6]. Zwykle skupione na końcach pędów i tu czasem pozornie okółkowe lub naprzeciwległe. Liście bez przylistków, ogonkowe, pojedyncze. Blaszka cienka lub skórzasta, całobrzega, często podwinięta nieco na brzegu. Żyłki przewodzące pierzaste[8].
- Kwiaty
- Drobne, pojedyncze lub skupione po kilka w kątach liści[9], rzadko wyrastające z pnia (kaulifloria)[10]. Wzniesione lub zwisające[7]. Listki okwiatu ułożone spiralnie, niezróżnicowane, liczne (od 7 do 33[10]) i zwykle wąskie, białe, żółte lub czerwone[6]. Pręcików jest od 5 do 15[9], osadzone są na grubych i krótkich nitkach[10] i skupione są w pierścień (też wyrastają spiralnie) w szczytowej części osi kwiatu, która jest wyciągnięta i na której osadzone są wzniesione ku górze zalążnie w liczbie 7–15 (rzadko w nieco mniejszej lub większej liczbie) ze szczelinowatym znamieniem na powierzchni. W każdej zalążni znajduje się pojedynczy zalążek[9].
- Owoce
- Zalążnie podczas owocowania rozpościerają się na kształt gwiazdy. W każdej zalążni rozwija się pojedyncze nasiono zawierające drobny zalążek i duże, bogate w tłuszcze bielmo. Otwierające się wzdłuż brzusznego szwu dojrzałe owoce wyrzucają nasiona na odległość do kilku metrów[9].
Systematyka edytuj
Rodzaj zaliczany jest albo do monotypowej rodziny badianowatych (Illiciaceae) (system Reveala z 1999, system APG II z 2003, system Takhtajana z 2009; w tym ostatnim przypadku wspólnie ze Schisandraceae tworzył rząd Illiciales[10]) albo do obejmującej trzy rodzaje rodziny cytryńcowatych (system APG III z 2009 i APG IV z 2016).
- Wykaz gatunków[5]
- Illicium angustisepalum A.C.Sm.
- Illicium anisatum L. – badian japoński
- Illicium arborescens Hayata
- Illicium brevistylum A.C.Sm.
- Illicium burmanicum E.H.Wilson
- Illicium cubense A.C.Sm.
- Illicium difengpi B.N.Chang
- Illicium dunnianum Tutcher
- Illicium ekmanii A.C.Sm.
- Illicium floridanum J.Ellis
- Illicium griffithii Hook.f. & Thomson
- Illicium guajaibonense (Imkhan.) Judd & J.R.Abbott
- Illicium henryi Diels
- Illicium hottense A.Guerrero, Judd & A.B.Morris
- Illicium jiadifengpi B.N.Chang
- Illicium lanceolatum A.C.Sm.
- Illicium leiophyllum A.C.Sm.
- Illicium macranthum A.C.Sm.
- Illicium majus Hook.f. & Thomson
- Illicium merrillianum A.C.Sm.
- Illicium micranthum Dunn
- Illicium modestum A.C.Sm.
- Illicium pachyphyllum A.C.Sm.
- Illicium parviflorum Michx. ex Vent.
- Illicium parvifolium Merr.
- Illicium petelotii A.C.Sm.
- Illicium philippinense Merr.
- Illicium ridleyanum A.C.Sm.
- Illicium simonsii Maxim.
- Illicium stapfii Merr.
- Illicium sumatranum A.C.Sm.
- Illicium tashiroi Maxim.
- Illicium tenuifolium (Ridl.) A.C.Sm.
- Illicium ternstroemioides A.C.Sm.
- Illicium tsaii A.C.Sm.
- Illicium verum Hook.f. – badian właściwy
- Illicium wardii A.C.Sm.
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-01-24] (ang.).
- ↑ a b Illicium. Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2009-05-30]. (ang.).
- ↑ a b c David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 462, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b Illicium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-11].
- ↑ a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 63. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b Illicium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-07-07].
- ↑ a b c Nianhe Xia & Richard M. K. Saunders: Illiciaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-07-07].
- ↑ a b c d e f g Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 48–49. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ a b c d e Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, s. 22-23. ISBN 978-1-4020-9608-2.