Jan Gadomski (astronom)
Jan Gadomski (ur. 24 czerwca 1889 w Czatkowicach (obecnie osiedle Krzeszowic), zm. 2 stycznia 1966 w Warszawie) – polski astronom, popularyzator astronomii i kosmonautyki.
 Jan Gadomski ok. 1960 roku | |
| Data i miejsce urodzenia |
24 czerwca 1889 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
2 stycznia 1966 |
| Zawód, zajęcie | |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytujUrodził się w rodzinie Kazimierza i Marii z Wieniawa-Długoszowskich[1]. W Krakowie ukończył Szkołę św. Barbary, następnie w 1908 r. III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego[2], po czym podjął studia astronomiczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, które ukończył w 1914 r. Ukończył także jednoroczny kurs abiturientów Akademii Handlowej w Krakowie[1].
Od 1919 r. pracował jako asystent Tadeusza Banachiewicza w Obserwatorium Astronomicznym UJ, a od roku 1927 był adiunktem w Obserwatorium Warszawskim. W 1922 r. założył Stację Obserwacyjną na Lubomirze (Przygolezi), w której pracował (wraz z żoną Marią) przez dwa lata[2]. Brał też aktywny udział w tworzeniu pierwszego w Polsce wysokogórskiego (na szczycie Pop Iwan) Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologicznego im. Marszałka J. Piłsudskiego[3][4]. W 1925 r. obronił pracę doktorską napisaną pod kierunkiem prof. Tadeusza Banachiewicza[2]. W 1929 r. przez dwa miesiące zaznajamiał się z obsługą fotometru wizualnego w obserwatorium astronomicznym Uniwersytetu Wiedeńskiego pod kierunkiem prof. Kazimierza Graffa[1][5].
Jego badania naukowe obejmowały obserwacje gwiazd zmiennych zaćmieniowych, dokonał m.in. obserwacji 857 zaćmień Algola[potrzebny przypis]. W 1937 r. odbył dwumiesięczną ekspedycję fotometryczną do Dalmacji[6].
Zajmował się popularyzacją astronomii. Od 1930 r. zastąpił Tadeusza Banachiewicza w redagowaniu dodatku astronomicznego do Kalendarza Ilustrowanego Kuriera Codziennego[7]. Był autorem podręczników astronomii dla liceów ogólnokształcących, wydanego w 1938 r. we Lwowie, współautorem (wraz z Eugeniuszem Rybką) podręcznika kosmologii z roku 1931 oraz licznych monografii astronomicznych.
W czasie okupacji niemieckiej był współorganizatorem lotniczej służby meteorologicznej z ramienia AK pod ps. Radca)[2].
Po wojnie wraz z Michałem Kamieńskim współtworzył obserwatorium przy Uniwersytecie Warszawskim, po rozpoczęciu działalności uczelni został pełniącym obowiązki kierownika[8]. Założył filię obserwatorium w Ostrowiku, gdzie umieścił instrumenty uratowane z obserwatorium na Popie Iwanie[potrzebny przypis]. W ramach powojennej odbudowy przejął instrumentarium astronomiczne z I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku[9]. W latach 1946–1950 redagował czasopismo Urania - Postępy Astronomii. W latach 1948–1949 był pierwszym prezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii jako jego powojenny założyciel. W uznaniu zasług poniesionych dla PTMA i Uranii w 1949 r. otrzymał godność członka honorowego[2].
W 1953 r. został członkiem Komisji Gwiazd Zmiennych, a w roku 1963 członkiem Komisji Badania Fizycznego Planet Międzynarodowej Unii Astronomicznej[10]. 19 stycznia 1955 r. został odznaczony Medalem 10-lecia Polski Ludowej[11]. W 1964 r. otrzymał Nagrodę „Problemów” za osiągnięcia w dziedzinie popularyzowania nauki[12].
Założyciel i członek honorowy Akademickiego Związku Sportowego w Krakowie (w latach 1916–1922 prezes sekcji narciarskiej i wioślarskiej). Przed I wojną światową prowadził wycieczki zbiorowe w Tatry. W 1912 r. uczestniczył w zawodach narciarskich w Zakopanem. W 1918 r. był z ramienia AZS w Krakowie jednym z inicjatorów utworzenia Kompanii Wysokogórskiej Wojska Polskiego[1][13].
Od 21 października 1922 r. był mężem Marii (Marianny) ze Skaleckich (1898–1982), pisarki i chemiczki[1][14].
Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 57-2-8)[14].
Wybrane publikacje
edytuj- Kosmografja: podręcznik dla szkół średnich (1931, wspólnie z Eugeniuszem Rybką)
- Astronomia: dla 2 kl. liceów ogólnokształcących, wydział humanistyczny i klasyczny (Książnica, Lwów, 1938)
- Zarys historii astronomii polskiej (Kraków, 1948)
- Człowiek tworzy własny firmament (Wydawnictwo „Iskry”, 1959)
- Na kosmicznych szlakach (Nasza Księgarnia, Warszawa, 1961)
- Powstanie kosmosu i jego życie (Nasza Księgarnia, Warszawa 1963)
- Poczet wielkich astronomów (1965)
- Astronomia popularna (współautor, 1967)
Upamiętnienie
edytujImię Jana Gadomskiego od 1970 r. nosi krater Gadomski, położony na niewidocznej z Ziemi stronie Księżyca[15].
Jan Gadomski jest patronem ulic w Łodzi (od 1994)[16], Toruniu[17] i Krzeszowicach[18].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, (Przedr. fotooffs., oryg.: Warszawa : Wydaw. Głównej Księgarni Wojskowej, 1938.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 188.
- ↑ a b c d e Janusz Pagaczewski. Jan Gadomski - wspomnienie pośmiertne. „Urania”. Rok XXXVII, Nr 5, s. 130–132, maj 1966. Warszawa: Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii. [dostęp 2024-02-14].
- ↑ Jan Gadomski. Budowa pierwszego w Polsce wysokogórskiego Obserwatorium im. Marszałka J. Piłsudskiego w Czarnohorze. „Urania”. Rok XVI, Nr 1 (58), s. 1–4, luty 1938. Lwów: Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii. [dostęp 2024-02-14].
- ↑ Andrzej Woszczyk: Jan GADOMSKI, 1889–1966. W: Andrzej Woszczyk: Sylwetki astronomów polskich XX wieku. Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, 2008, s. 47–48. ISBN 978-83-7285-385-1.
- ↑ Eugeniusz Rybka, Kronika mego życia, Warszawa: Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk : Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2024, s. 216, ISBN 978-83-965210-6-4 [dostęp 2025-03-31].
- ↑ Michał Kamieński, Zarys dziejów Obserwatorium Warszawskiego 1815–1945, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria C (zeszyt 2), 1959, s. 69–116, ISSN 0023-589X.
- ↑ Kalendarze astronomiczne i astrologiczne, Ewa Wójcik, Konspekt nr 2/2005. [dostęp 2006-11-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-04)].
- ↑ Michał Kamieński. In Memoriam Krzysztof Ziołkowski, Urania – Postępy Astronomii nr 6/2007.
- ↑ Ernest Świerczyński, Z lunetą Sendtnera przez burzliwy XX wiek [online], Gdańsk Strefa Prestiżu, 22 marca 2020 [dostęp 2023-10-20].
- ↑ Ewa Gadomska-Szczepankowska, Barbara Scudder, Wspomnienia rodzinne w 40-lecie Jego śmierci, [w:] Andrzej Woszczyk, Sylwetki Astronomów Polskich XX w., Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, 2008, s. 48–50, ISBN 978-83-7285-385-1.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/201 - na wniosek Ministra Szkolnictwa Wyższego.
- ↑ Józef Hurwic, Czasopismo „Problemy” w polskim życiu intelektualnym po drugiej wojnie światowej, „Analecta”, 8/2 (16), 1999, s. 20.
- ↑ Gadomski Jan [online], z-ne.pl [dostęp 2024-02-14].
- ↑ a b Cmentarz Stare Powązki: JAN ROLA GADOMSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2024-02-14].
- ↑ Krater Gadomski auf der Mondoberfläche [online], www.der-mond.de [dostęp 2024-02-14].
- ↑ Słownik nazewnictwa miejskiego Łodzi [online], www.log.lodz.pl [dostęp 2024-02-14].
- ↑ Ulica Jana Gadomskiego w Toruniu [online], mapa.targeo.pl [dostęp 2024-02-14] (pol.).
- ↑ Ulica Jana Gadomskiego w Krzeszowicach [online], mapa.targeo.pl [dostęp 2024-02-14] (pol.).