Zakopane

miasto w województwie małopolskim

Zakopanemiasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego. Największa miejscowość w bezpośrednim otoczeniu Tatr, duży ośrodek sportów zimowych, potocznie nazywany zimową stolicą Polski. W jego granicach administracyjnych znajduje się znaczna część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doliny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki).

Zakopane
miasto i gmina
Ilustracja
Panorama Zakopanego nocą z Gubałówki
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

tatrzański

Data założenia

1578

Prawa miejskie

1933

Burmistrz

Leszek Dorula

Powierzchnia

84,26[1] km²

Wysokość

750–2301 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


27 010[2]
320,6 os./km²

Strefa numeracyjna

18

Kod pocztowy

od 34–500 do 34–504

Tablice rejestracyjne

KTT

Położenie na mapie powiatu tatrzańskiego
Mapa konturowa powiatu tatrzańskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zakopane”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko dolnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Zakopane”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Zakopane”
Ziemia49°17′58″N 19°57′07″E/49,299444 19,951944
TERC (TERYT)

1217011

SIMC

0963773

Urząd miejski
ul. Kościuszki 13
34–500 Zakopane
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 27 010 mieszkańców[2], będąc tym samym drugim pod względem ludności – po Nowym Targu – miastem Podhala.

Położenie edytuj

Zakopane położone jest na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, w Rowie Podtatrzańskim oraz w Tatrach, nad kilkoma potokami, których wody ostatecznie wpadają do rzeki Zakopianka (dopływu Białego Dunajca). Jest najwyżej położonym miastem Polski. W granicach administracyjnych miasta znajduje się część Tatr (z najwyższym punktem jakim jest wierzchołek Świnicy – 2301 m n.p.m.). Pomijając tereny TPN, miasto leży na wysokości 750–1126 m n.p.m. (Gubałówka), a część właściwa – zabudowana, do około 900 m n.p.m. Centralny punkt Zakopanego – skrzyżowanie ul. Krupówki i Kościuszki – znajduje się na wysokości 838 m n.p.m. Na północy rozciąga się pasmo Gubałówki, a na południu nad miastem góruje Giewont.

Historycznie leży w Małopolsce, w dawnej ziemi krakowskiej.

Według danych z roku 2017[1] miasto zajmuje obszar 84,26 km² (w tym: użytki rolne – 31%, użytki leśne – 57%), stanowiąc 17,89% powierzchni powiatu.

Sąsiaduje z gminami: Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, a także ze Słowacją.

W latach 1975–1998 Zakopane administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.

Warunki naturalne edytuj

Zanieczyszczenie powietrza edytuj

Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zakopane zostało sklasyfikowane jako 45. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[3][4].

Historia edytuj

 
Zakopane, Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym w 1939 r.
 
Zakopane, 1860 r., ul. Kościeliska i kościół pw. św. Klemensa, autor Melecjusz Dutkiewicz
 
Zakopane w 1938 r. (fotografia barwna)
 
Zakopane, widok ogólny. Pocztówka pokolorowana z 1916 r.
 
Zakopane na przedwojennej mapie WIG
 
Krupówki
 
Rówień Krupowa – największy park miejski w Zakopanem[5]
 
Kolej linowo-terenowa na Gubałówkę

Zakopane powstało jako osada na miejscu sezonowych osad pasterskich. Pierwszy (zaginiony) przywilej osadniczy wydał podobno Stefan Batory w 1578 r., który to przywilej został zatwierdzony przez króla Michała Wiśniowieckiego przywilejem osadniczym w 1670 r. (znanym tylko z odpisów – nie zachował się oryginał). W 1676 r. wieś liczyła 43 mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Pierwotnie osada należała do króla, później do cesarsko-królewskiego skarbu austriackiego. W 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie z Zakopanem (oraz ziemię sądecką i czorsztyńską)[6].

W 1824 r. Zakopane wraz z częścią Tatr zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Homolacsów. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład metalurgiczny w Galicji). Rozkwit Zakopanego rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., kiedy to właściwości klimatyczne Zakopanego zaczął popularyzować Tytus Chałubiński. Wtedy także Zakopane było nazywane „duchową stolicą Polski”[7]. W 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską. W 1886 r. zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. W 1889 r. Zakopane liczyło już 3000 mieszkańców. W okresie tym dobra zakopiańskie pozostawały w rękach Eichborna i Pelza, Niemców, którzy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną. W 1888 r. Pelz zbankrutował i jego majątki ziemskie zostały wystawione na licytację. Do licytacji stanął Niemiec, książę Christian Hohenlohe, który zapowiedział zamknięcie stacji klimatycznej i ograniczenie dostępu do Zakopanego dla przyjezdnych. Drugim uczestnikiem przetargu był Żyd Jakub Goldfinger, właściciel miejscowej fabryki papieru, który zamierzał w dalszym ciągu rabunkowo eksploatować tatrzańskie lasy. Pierwszą licytację w lutym wygrał Goldfinger, ale została ona unieważniona. Drugą licytację dóbr zakopiańskich wyznaczono na dzień 9 maja 1889. W tymże też roku kupił je na licytacji za 460 002 złote i 3 centy (wraz z dużą częścią Tatr) hrabia Władysław Zamoyski – „mąż opatrznościowy” Tatr polskich, który stworzył podwaliny obecnego parku narodowego. Nabyte obszary Zamoyski nieoficjalnie nazwał „Państwo Zakopane”. Nowy właściciel – pomimo trudności – znacznie zmodernizował Zakopane, budując wodociągi, pocztę, szkoły, muzea i inne budynki użyteczności publicznej. Zakładał też telefony i zalesiał stoki górskie. Z jego inicjatywy w latach 1899–1901 wybudowano linię kolejową Chabówka – Zakopane. W Kuźnicach działała prowadzona przez matkę i siostrę Zamoyskiego Szkoła Domowej Pracy Kobiet, w której wykształcenie zdobyło ok. 6 tys. młodych kobiet[8][9]. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 1075 budynkach w Zakopanem na obszarze 6491 hektarów (gemeinde i gutsgebiete) mieszkało 5768 osób (gęstość zaludnienia 88,9 os./km²), z czego 5531 (95,9%) było katolikami, a 234 (4,1%) wyznawcami judaizmu[10]. W 1933 r. Zakopane uzyskało prawa miejskie.

W czerwcu 1906 roku w Zakopanem odbywa się V Zjazd SDKPiL[11].

Przedstawiciele PPS zaboru rosyjskiego, PPSD Galicji i Śląska, Polskiego Stronnictwa Postępowego ze Lwowa, Stronnictwa Ludowego Galicji i grupy byłych narodowych demokratów na zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku powołali Polski Skarb Wojskowy[12].

W czasie II wojny światowej Zakopane stało się punktem przerzutowym na Węgry. Część górali wstąpiła do proniemieckiej organizacji Goralenvolku. W piwnicach hotelu „Palace” mieścił się areszt Gestapo. Ze względu na okrutne tortury stosowane w czasie przesłuchań miejsce to zostało nazwane Katownią Podhala. Na początku marca 1940 w willi „Pan Tadeusz” przy Drodze do Białego miała miejsce III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami[13].

W listopadzie 1955 roku Rząd PRL podjął specjalną uchwałę o rozwoju Zakopanego[14].

W latach 1977–1994 było siedzibą gminy tatrzańskiej.

W dniach 4-7 czerwca 1997 Zakopane odwiedził Jan Paweł II podczas swojej 6. pielgrzymki do Polski[15].

Części Zakopanego edytuj

Według TERYT jest ich 69
  • Antałówka
  • Bachledówka
  • Bachledzki Wierch
  • Bilinówka
  • Bogówka
  • Bory
  • Brzeziny
  • Buńdówki
  • Bystre
  • Chłabówka
  • Choćkowskie
  • Chyców Potok 
  • Ciągłówka
  • Furmanowa
  • Galicówka
  • Gawlaki
  • Gładkie
  • Gubałówka
  • Guty
  • Harenda
  • Hrube Niżnie
  • Hrube Wyżnie
  • Huty
  • Janosówka
  • Jaszczurówka
  • Kalatówki
  • Kamieniec
  • Klusie
  • Kotelnica
  • Koziniec
  • Króle
  • Krzeptówka
  • Krzeptówka-Potok
  • Krzeptówki-Potok
  • Kuźnice
  • Łosiówki
  • Mraźnica
  • Mrowce
  • Murowaniec
  • Myślenickie Turnie
  • Oberconiówka
  • Olcza
  • Pardałówka
  • Piszczory
  • Pod Skocznią
  • Rybkówka
  • Skibówki
  • Słodyczki
  • Sobczakówka
  • Spadowiec
  • Sperkówka
  • Stachonie
  • Stary Młyn
  • Strążyska
  • Szymaszkowa
  • Tatary
  • Toporowa Cyrla
  • Topory
  • Ubocz
  • Ustup
  • Walkosze
  • Walowa Góra
  • Wojdyły
  • Za Cieszynianką
  • Zajączyniec
  • Zoniówka
  • Zwierzyniec
  • Zwijacze
  • Żywczańskie

Demografia edytuj

Dane z 31 grudnia 2014[16]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 27 556 100 14 767 53,6 12 789 46,4
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
327,0 175,3 151,8
  • Piramida wieku mieszkańców Zakopanego w 2014 roku[17].


 

Transport edytuj

 
Stacja kolejowa w Zakopanem

Do Zakopanego dojeżdża linia kolejowa nr 99. Pociągi dojeżdżają do ostatniej stacji tej linii, do stacji Zakopane.

Przewozy autobusowe zapewnia szereg przewoźników zarówno w ramach regularnych, całorocznych linii, jak i okresowych, uruchamianych dodatkowo w sezonach turystycznych. Komunikacja z miejscowościami sąsiednimi zapewniana jest przez regularne linie prywatnych przewoźników.

Po mieście kursują linie przewoźników prywatnych (tzw. busy), których przystanek początkowy znajduje się pod barem FIS koło ronda przy dworcach kolejowym i autobusowym. Zapewniają komunikację z centrum miasta do sąsiednich miejscowości, początków szlaków turystycznych prowadzących w Tatry i okolice Zakopanego oraz obiektów turystycznych (np. wyciągów i tras narciarskich) – m.in. do wylotów dolin: Chochołowskiej, Kościeliskiej, Małej Łąki, Strążyskiej, Białego, do Kuźnic – dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch, tras narciarskich pod Nosalem, Jaszczurówki, Toporowej Cyrhli, Brzezin, Zazadniej, Wierchporońca, na Głodówkę, do granicy na Łysej Polanie, Palenicy Białczańskiej (droga do Doliny Roztoki i Morskiego Oka), do Bukowiny Tatrzańskiej, Poronina, Białego Dunajca, Małego Cichego, Murzasichla, Olczy, na Szymoszkową Polanę, do dolnej stacji kolei krzesełkowej „Butorowy Wierch”, do Kościeliska i Witowa.

Komunikacja miejska edytuj

Od kwietnia 2016 roku funkcjonuje komunikacja miejska w Zakopanem obsługiwana przez spółkę komunalną Tesko autobusami Solaris Urbino 8,9 LE. Miejski transport obejmuje okrężną linię nr 14 przez Ustup i Olczę. Od 1 września 2016 uruchomiono kolejną linię autobusową (nr 11) między Krzeptówkami a Toporową Cyrlą. W grudniu 2022 r. uruchomiono kolejną linie nr 18 Aleje 3-go Maja Górne, Tetmajera, Piłsudskiego, B. Czecha, Karłowicza, Olcza, Guty, Spyrkówka. Z kolei w roku 2023 uruchomiono linię nr 21 kursującą między Cyrhlą, a doliną Małej Łąki.

Transport lotniczy edytuj

W 2014 r. przy ul. Kamieniec przy Szpitalu Powiatowym im. dr. Tytusa Chałubińskiego oddano do użytku lądowisko dla śmigłowców sanitarnych LPR i TOPR.

Transport prywatny edytuj

W Zakopanem znajduje się kilka korporacji taxi: Taxi Zone, Taxi Kasprowy Zakopane, Taxi Tatry oraz prywatny transport mikrobusów.

Kultura i sztuka edytuj

Znaczenie dla kultury polskiej edytuj

Pod koniec XIX wieku Zakopane stało się ośrodkiem kulturalnym, odwiedzanym (lub zamieszkanym) przez takie sławne postacie polskiej kultury jak: Henryk Sienkiewicz, Władysław Orkan, Stanisław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni. Stanisław Witkiewicz (ojciec) jest autorem tzw. stylu zakopiańskiego (zwanego też od jego nazwiska witkiewiczowskim) w budownictwie. Z pobytem letników, a później także osiedlającej się w Zakopanem inteligencji nastąpił rozwój turystyki i taternictwa. W 1873 r. zawiązało się Towarzystwo Tatrzańskie, którego celami były propagowanie wiedzy o Tatrach, badanie ich, ułatwienie turystyki, ochrona przyrody i popieranie miejscowego rozwoju. Wśród inicjatorów powstania Towarzystwa byli Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz-Radzikowski i inni. Działalności tego Towarzystwa Zakopane zawdzięcza pierwsze oświetlenie, organizację poczty i telegrafu, budowę Dworca Tatrzańskiego. Rozwój taternictwa i powtarzające się wypadki były powodem powołania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). Inicjatorem jego powstania był przede wszystkim Mariusz Zaruski. Z pobytem letników związana jest także historia teatru w Zakopanem. Pierwsze przedstawienia wystawiane były przez zespoły amatorskie tworzone przez gości, ale już w 1892 r. Zakopane odwiedził zespół teatralny złożony z zawodowych aktorów. Powołany w 1900 r. Związek Przyjaciół Zakopanego zainicjował powstanie stałego teatru amatorskiego, a od 1904 r. sezonowego zespołu zawodowego. W Zakopanem występowali Helena Modrzejewska, Antonina Hoffman, Irena i Ludwik Solscy i inni. W latach międzywojennych działał w Zakopanem Teatr Formistyczny.

Z działalnością Związku Przyjaciół Zakopanego związana są także budowa pomnika Tytusa Chałubińskiego i powstanie pierwszych stowarzyszeń sportowych.

Do najsławniejszych zabytków zaliczane są: barokowy drewniany kościółek obok Cmentarza Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku; góralska zabudowa drewniana; budowle w stylu zakopiańskim; wille (np. Koliba, Pod Jedlami, Atma i inne).

9 marca 2024 otwarto Muzeum Palace - w dawnej siedzibie gestapo zwanej Katownią Podhala[18].

Muzea i galerie sztuki edytuj

Zakopiańskie pomniki
 
Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Sabały
 
Pomnik Grunwaldzki
 
Pomnik Andrzeja Chramca
 
Pomnik Władysława Zamoyskiego
 
Pomnik Józefa Kurasia „Ognia”
 
Pomnik Wincentego Galicy
 
Pomnik Ratowników Górskich
 
Pomnik Kornela Makuszyńskiego
 
Pomnik „Prometeusz Rozstrzelany”
 
Rzeźba „Orbity”
Z tym tematem związana jest kategoria: Muzea w Zakopanem.

Media lokalne edytuj

Gazety edytuj

Radio edytuj

Turystyka i sport edytuj

 
Wielka Krokiew

Znajduje się tu jeden z ośmiu w Polsce centralnych Ośrodków Przygotowań Olimpijskich, w którym znajduje się nowoczesna infrastruktura sportowa, m.in. hotel, boisko piłkarskie i lekkoatletyczne, hala sportowa, basen, skocznie narciarskie, trasa biegowa i rolkowa, trasa narciarska oraz tor łyżwiarski.

Od 2002 roku corocznie na Wielkiej Krokwi odbywa się Puchar Świata w skokach narciarskich. Wielokrotnie odbywał się także Puchar Świata w kombinacji norweskiej. W mieście tym trzykrotnie odbywały się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym: w latach 1929, 1939 oraz w 1962 oraz Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Alpejskim 1939. Dwukrotnie odbyła się tu Zimowa Uniwersjada, w 1993 i 2001. W 1974 roku na trasie K Nosalu odbył się Puchar Świata w narciarstwie alpejskim w slalomie. W 2008 roku oraz 2022 odbyły się tutaj Mistrzostwa Świata juniorów w skokach narciarskich i kombinacji norweskiej. Miasto kandydowało do organizacji Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2011 (przegrana z Oslo), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013 (przegrana z Val di Fiemme), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015 (przegrana z Falun) i Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017 (przegrana z Lahti)[21]. Miasto starało się też, bezskutecznie, o organizację w 2006 r. Zimowych Igrzysk Olimpijskich (wygrał Turyn)[22]. W latach 2013–2014 czynione były starania o organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r. wraz z Krakowem oraz ośrodkiem narciarskim Jasna Niskie Tatry na Słowacji[23].

Liczne sanatoria i domy wypoczynkowe oraz duża baza noclegowa[24] czynią z Zakopanego miejscowość atrakcyjną dla turystów. Główną atrakcją turystyczną są Tatry. Inne to:

Piłka nożna edytuj

W Zakopanem działają dwa kluby piłkarskie – jednym z nich jest KS Zakopane, który powstał w 2007 r. w wyniku fuzji ZKP Zakopane i Jutrzenki Zakopane. Obecnie gra w rozgrywkach B klasy w grupie Podhale II[25]. Swoje spotkania rozgrywa na obiekcie przy ul. Orkana 6.

W sezonie 2015/2016 reaktywowany został Zakopiański Klub Piłkarski Zakopane. Po udanym sezonie 2015/16, w którym piłkarzom ZKP udało się wywalczyć miejsce premiowane awansem w podhalańskiej C-klasie, obecnie grają oni w rozgrywkach podhalańskiej klasy B.

Szlaki turystyczne edytuj

Zakopane jest punktem wyjściowym dla następujących pieszych szlaków turystycznych w Tatry i Pogórze Spisko-Gubałowskie:

  Droga pod Reglami: Zakopane-Murowanica – Wielka KrokiewDolina Białego (wylot) – Dolina Strążyska (wylot) – Dolina Małej Łąki (wylot) – Kiry (Dolina Kościeliska – wylot)
  Zakopane-Murowanica – NosalNosalowa PrzełęczKuźniceMyślenickie TurnieKasprowy Wierch
  Zakopane-KuźniceDolina JaworzynkaPrzełęcz między Kopami
  Zakopane-Kuźnice – Boczań – Przełęcz między Kopami – Schronisko PTTK „Murowaniec” na Hali GąsienicowejCzarny Staw GąsienicowyZawratDolina Pięciu Stawów PolskichSchronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów PolskichŚwistowa CzubaWolarnia nad KępąSchronisko PTTK nad Morskim Okiem
  Zakopane-Kuźnice – Hotel górski PTTK Kalatówki (opcjonalnie) – Schronisko PTTK na Hali KondratowejKondracka PrzełęczGiewont
  Zakopane-Kuźnice – Klasztor Albertynek na Kalatówkach
  Zakopane-JaszczurówkaDolina OlczyskaWielki Kopieniec (opcjonalnie) – Zakopane-Toporowa Cyrla
  Zakopane-Toporowa Cyrhla – Dolina Suchej WodyRówień WaksmundzkaDolina WaksmundzkaDroga Oswalda Balzera, stąd:
  Zakopane-Pod Skocznią – Dolina BiałegoŚcieżka nad Reglami
  Zakopane – BuńdówkiDolina StrążyskaDolina GrzybowieckaGrzybowiecWyżnia Kondracka Przełęcz pod Giewontem
  Zakopane – KrzeptówkiDolina za Bramką
  Zakopane – Butorowy WierchGubałówka
  Zakopane – okolice źródeł potoku Szymoszków
  Zakopane Dom Turysty PTTK – Gubałówka – MietłówkaPłazówkaWitówPrzysłop WitowskiMagura Witowska
  Zakopane – Nowe Bystre
  Zakopane-Ciągłówka – Furmanów WierchZąbSzaflary
  Zakopane-Antałówka – Zakopane-Harenda – Furmanów – Gubałówka

Religia edytuj

 
Neoromański kościół parafialny pw. Świętej Rodziny na Krupówkach

Współpraca międzynarodowa edytuj

Miasta i gminy partnerskie[33]:

Zakopane Harenda

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2017-07-19. [dostęp 2017-07-27].
  2. a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-31].
  3. Przerażający raport ws. Jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy. 2016-05-14.
  4. Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce. „Dziennik Polski”, 2015-01-05. Warszawa. 
  5. Rówień Krupowa Dolna i Górna w Zakopanem – ezakopane.pl, ezakopane.pl [dostęp 2021-09-14] (pol.).
  6. Historia Zakopanego – Zakopane, Tatry i Podhale – Zakopiański Portal Internetowy – z-ne.pl, z-ne.pl [dostęp 2020-06-11].
  7. Stanisław Ignacy Witkiewicz „Demonizm Zakopanego” 1919.
  8. Marek Żukow-Karczewski, Historia i Zakopane. Jak hrabia Zamoyski uratował Zakopane, Ekologia.pl, 2011.
  9. Tatry na starej fotografii. Oficjalna strona Jacka Ptaka. Szkoła Domowej Pracy Kobiet Jadwigi Zamoyskiej., www.jacekptak.com.pl [dostęp 2022-10-20].
  10. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien. Wien: 1907.
  11. Norbert Michta „Julian Marchlewski. Polska, Naród. Socjalizm“, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1975, str. 180
  12. Wanda Kiedrzyńska, Powstanie i organizacja Polskiego Skarbu Wojskowego 1912–1914, w: „Niepodległość”, t. XIII zeszyt 1 (33), 1936, s. 79.
  13. Witold Wasilewski, Współpraca niemiecko-sowiecka a zbrodnia katyńska, Pamięć i Sprawiedliwość, 1.2009, s. 50–55.
  14. Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 155
  15. Góralski hołd i msza pod Wielką Krokwią. Jan Paweł II w Zakopanem - czerwiec 1997 [ZDJĘCIA], zakopane.wyborcza.pl, 6 czerwca 2022 [dostęp 2024-01-18] (pol.).
  16. Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2015-09-17].
  17. Zakopane w liczbach. Zakopane – Dane demograficzne, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  18. W Zakopanem otwarto Muzeum Palace – Katowni Podhala w czasie II wojny światowej, dzieje.pl [dostęp 2024-03-10] (pol.).
  19. Galeria Ryszarda Orskiego.
  20. Galerie malarstwa i grafiki. z-ne.pl. [dostęp 2013-04-03].
  21. Urząd Miasta Zakopane: Gratulujemy Lahti. [dostęp 2012-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-11)].
  22. Igrzyska Olimpijskie na Krupówkach? newsweek.pl [dostęp 2018-04-18].
  23. SPORTOWETEMPO.PL – Kraków chce Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2022. [dostęp 2012-10-20].
  24. Noclegi w Zakopanem – pokoje, pensjonaty, domy gościnne, noclegi.pl [dostęp 2019-07-22] (pol.).
  25. Skarb – KS Zakopane, www.90minut.pl [dostęp 2023-01-12].
  26. Zbory, adwent.pl [dostęp 2021-11-11].
  27. Adresy kościołów, kosciolbozy.pl [dostęp 2021-11-11].
  28. Zbory, kbwch.pl [dostęp 2021-11-11].
  29. Na Podhalu ubywa katolików, a przybywa protestantów. Górale coraz bardziej zainteresowani kościołami ewangelicznymi, zakopane.wyborcza.pl [dostęp 2022-12-25].
  30. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-12].
  31. Co łączy Zakopane, Nowy Targ i Krościenko nad Dunajcem?, 24tp.pl, 10 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-11].
    * Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność na Podhalu, podhale24.pl, 24 czerwca 2022.
    * Po dwóch latach pandemicznych obostrzeń wózki z biblijną literaturą wróciły pod Giewont, 24tp.pl, 28 czerwca 2022.
  32. Zakopane, krakow-cerkiew.pl [dostęp 2022-12-25].
  33. UMZ, Miasta partnerskie, Zakopane – oficjalny serwis internetowy [dostęp 2021-08-19] (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj