Wikipedia

Helena Modrzejewska

polska aktorka teatralna (1840–1909)

Helena Modrzejewska, także Helena Modjeska, właśc. Jadwiga Helena Chłapowska z domu Misel (ur. 12 października 1840 w Krakowie, zm. 8 kwietnia 1909 w Newport Beach) – polska aktorka specjalizująca się w rolach szekspirowskich i tragicznych (rola tytułowa w Marii Stuart Juliusza Słowackiego czy rola oszalałej Praksedy z Karpackich górali Józefa Korzeniowskiego); uznawana już współcześnie za najwybitniejszą aktorkę w historii teatru w Polsce[1].

Helena Modrzejewska
Ilustracja
Helena Modrzejewska (ok. 1890)
Imię i nazwisko

Jadwiga Helena Misel-Chłapowska

Data i miejsce urodzenia

12 października 1840
Kraków

Data i miejsce śmierci

8 kwietnia 1909
Newport Beach

Zawód

aktorka

Współmałżonek

Karol Chłapowski
(1868–1909)

Multimedia w Wikimedia Commons
Helena Modrzejewska w roli tytułowej w sztuce Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego (fot. Walery Rzewuski, 1865)
Helena Modrzejewska w roli Marii Stuart w sztuce Friedricha Schillera
Portret Heleny Modrzejewskiej autorstwa Tadeusza Ajdukiewicza (1880)
Helena Modrzejewska (1899)
Grób Heleny Modrzejewskiej na cmentarzu Rakowickim
Tablica na kamienicy przy ul. Grodzkiej 22 w Krakowie, upamiętniająca przyjście na świat w owej kamienicy Heleny Modrzejewskiej 12 października 1840

Propagatorka twórczości Williama Szekspira (między innymi Lady Makbet, Ofelia i Julia). Zaliczana była do najpiękniejszych kobiet epoki[2]. Matka inżyniera i konstruktora mostów Rudolfa Modrzejewskiego (Ralpha Modjeskiego).

Życiorys

edytuj

Była nieślubnym dzieckiem Józefy Bendy, z domu Misel, wdowy po zamożnym kupcu. Według Kazimierza Chłędowskiego jej ojcem był Władysław Hieronim Sanguszko[3]. Jej przyrodni bracia, Józef i Feliks, także byli aktorami. Pseudonim „Modrzejewska” aktorka przybrała na początku kariery scenicznej. Uczyła się na pensji, a potem u sióstr prezentek. Związała się z Gustawem Zimajerem, dzięki któremu zadebiutowała na scenach prowincjonalnych. Występowała w Bochni, Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie czy Brzeżanach. W 1862 r. wystąpiła pierwszy raz we Lwowie, gdzie zagrała po raz pierwszy w dramacie romantycznym – jako Skierka w Balladynie Słowackiego. Od 1863 r. pojawiała się na scenach Stanisławowie i Czerniowcach, występując w kolejnych sztukach Juliusza Słowackiego. W 1865 r. Zimajer próbował zdobyć dla Modrzejewskiej kontrakt w teatrach wiedeńskich, jednak ze względu na słabą znajomość niemieckiego plan się nie powiódł. W tym samym roku zaangażowała się na 4 lata w teatrze w Krakowie, a od 1868 r. zaczęła występować na deskach Warszawskich Teatrów Rządowych. Tam przez 8 lat występów osiągnęła status gwiazdy i reputację najwybitniejszej polskiej aktorki, a dzięki przyjaźni z żoną dyrektora WTR Siergieja Muchanowa, pianistką Marią Kalergis, wywarła wpływ na rozwój teatru, doprowadzając do wystawiania sztuk Słowackiego i Szekspira[1].

Z tego okresu pochodzą pierwsze kontakty Modrzejewskiej z Zakopanem i Tatrami. Po raz pierwszy spędziła miesiąc „pod Giewontem” w 1867 roku wraz z poślubionym rok później Karolem Chłapowskim. Po raz drugi przebywała w Zakopanem z mężem i synem Rudolfem latem 1870 roku. Poznała wówczas księdza Józefa Stolarczyka i Sabałę, zwiedzała Tatry pod przewodem Macieja Sieczki. W międzyczasie poznała w Warszawie Tytusa Chałubińskiego, który za jej namową przyjechał po raz pierwszy na wakacje do Zakopanego w lipcu 1873 roku. Kolejny, siedmiotygodniowy pobyt Modrzejewskiej u stóp Tatr miał miejsce w 1874 roku. W międzyczasie w latach 1869 i 1871 spędzała letni sezon „u wód” w Krynicy, o której zresztą pisała, że ...nudzi się tu trochę[4].

W 1876 roku wyemigrowała do Kalifornii wraz z rodziną oraz przyjaciółmi: Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim i Henrykiem Sienkiewiczem. Do grupy planującej emigrację początkowo należeli też Stanisław Witkiewicz oraz Adam Chmielowski – obydwaj jednak zrezygnowali z wyjazdu. Emigranci osiedlili się w miejscowości Anaheim w Kalifornii, gdzie prowadzili farmę (z tego okresu wywodzą się Szkice węglem Henryka Sienkiewicza). Interes jednak nie powiódł się, a grupa osadników z czasem rozstała się.

W 1879 r. przyjechała do Polski. W lipcu 1879 r. przebywała w Zakopanem, gdzie zdecydował się zbudować pod Antałówką willę dla swojej rodziny. W jednym z listów pisała, że chciałaby występować na całym świecie, ale ...mieszkać stale w Zakopanem[4]. Z tą wizytą Modrzejewskiej w Polsce wiąże się tragiczne wydarzenie, jakie miało miejsce na przełomie 1879/1880: siedemnastu uczniów gimnazjalnych postanowiło uczcić aktorkę i złożyło się na wieniec dla niej. Bukiet był związany wstążką w kolorach narodowych, na której znajdował się napis w języku polskim Helenie Modrzejewskiej od uczniów gimnazjalnych. Kwiaty zostały wręczone aktorce podczas jednego z przedstawień w Warszawie. Wspomniani gimnazjaliści zostali oskarżeni przez władze o patriotyczną demonstrację. Uczniów ukarano relegowaniem ze szkoły i jednocześnie zakazano przyjęcia ich do jakiejkolwiek innej szkoły. Jeden z uczniów, Ignacy Neufeld, zastrzelił się 21 stycznia 1880, a Modrzejewska brała udział w jego pogrzebie. Sprawa gimnazjalistów zyskała w owym czasie znaczny rozgłos.

Modrzejewska w efekcie kilkuletniej bytności za granicą i intensywnej nauki języka angielskiego, przyjąwszy pseudonim Helena Modjeska[5], z sukcesem zadebiutowała w Stanach Zjednoczonych na deskach California Theatre. Kontynuowała swą karierę aktorską na obczyźnie, przeważnie występując na scenach amerykańskich i angielskich. Zyskała olbrzymie uznanie i rozgłos, występując głównie w repertuarze szekspirowskim. W 1883 przyjęła obywatelstwo amerykańskie.

Latem 1884 r. aktorka ponownie przybyła do Polski, by spędzić lato pod Tatrami. Działała tu już wówczas Szkoła Koronkarstwa, którą – zachęcona przez Tytusa Chałubińskiego – Modrzejewska ufundowała w 1883 r. 23 sierpnia aktorka patronowała otwarciu „Modrzejowa” – swej willi pod Antałówką. Zamieszkała w niej na przeszło miesiąc. Wówczas zaczęła protegować przebywającego również w Zakopanem młodego pianistę Ignacego Paderewskiego[4].

W 1893 Modrzejewska została poproszona o wygłoszenie odczytu na kongresie kobiet w Chicago (World’s Fair Auxiliary Congress), gdzie przedstawiła sytuację kobiet pod zaborami rosyjskim i pruskim. Krytyczny stosunek Modrzejewskiej wobec rządu rosyjskiego wyrażony w przemówieniu spowodował wydanie ukazu carskiego, który zakazywał jej wjazdu na terytorium rosyjskie. Ostatnia wizyta na ziemiach polskich miała miejsce na przełomie lat 1902/1903. W trakcie tego pobytu od 31 października 1902 do 28 kwietnia 1903 Modrzejewska występowała we Lwowie, Poznaniu[6] i Krakowie.

Podczas swojej światowej kariery Modrzejewska nie zapominała o Krakowie. Po dłuższej przerwie do rodzinnego miasta przybyła w roku 1879, zaproszona na jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego. Podczas jednego z kolejnych pobytów poznała Stanisława Wyspiańskiego, który wyrysował jej projekt sukni – kostiumu Laodamii w „Protesilasie i Laodamii”. W 1884 roku grunty folwarczne należące do szpitala św. Łazarza zostały zakupione przez Modrzejewską pod budowę murowanego domu[7], pod którym zachowały się kolebkowo sklepione piwnice (dawnego obiektu gospodarczego widniejącego na mapach katastralnych z XIX w.) z przełomu XVII i XVIII wieku. Nazwa drewnianego dworu – zwanym Modrzejowem –  pochodzi zarówno od przydomka artystycznego właścicielki, jak i drzew rosnących w parku otaczającym rezydencję. W budynku tym artystka zatrzymywała się podczas pobytów w Krakowie. Dom stoi do dzisiaj przy al. Grottgera, a obok niego wznoszą się zabudowania kolonii robotniczej zwanej „Modrzejówką”[8].

Na początku 1891 r. Modrzejewska ponownie gościła w Zakopanem, gdzie wraz z Sabałą pełnili rolę rodziców chrzestnych Stanisława Ignacego Witkiewicza. Po raz ostatni odwiedziła Tatry we wrześniu 1902 r. Mieszkała w swoim „Modrzejowie”. Na Kalatówkach spotkała się wówczas ze swym dawnym admiratorem Adamem Chmielowskim – wówczas już znanym jako Brat Albert[4].

4 czerwca 1903 pojechała wraz z mężem z Europy do Stanów Zjednoczonych[9]. 2 maja 1905 dała w Nowym Jorku jubileuszowe przedstawienie. Po jubileuszu odbyła dwuletnie tournée i zakończyła karierę aktorską. Modrzejewska występowała potem jeszcze sporadycznie, wspierając cele charytatywne. Zagrała łącznie w 260 rolach. Zmarła w Bay Island w East Newport w Kalifornii 8 kwietnia 1909 roku. Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles. Jej szczątki przeniesiono później na cmentarz Rakowicki w Krakowie, a uroczystości pogrzebowe w dniu 17 lipca 1909 r. przerodziły się w manifestację patriotyczną. Mowę pogrzebową wygłosił Henryk Sienkiewicz. W imieniu zakopiańskich górali aktorkę żegnał Maciej Gąsienica[4]. Grób Modrzejewskiej położony jest przy głównej alei, w kwaterze 54[10].

Napisała w języku angielskim pamiętniki – Memories and Impressions of Helena Modjeska (polski tytuł – Wspomnienia i wrażenia), które zostały wydane w 1910 roku w USA, a fragmenty były drukowane na łamach polskich czasopism. Polskie wydanie ukazało się w 1957 nakładem Wydawnictwa Literackiego[11].

Była związana uczuciowo z dwoma mężczyznami – Gustaw Zimajer był ojcem jej dwójki dzieci: syna – Rudolfa Modrzejewskiego[12] – i córki Marii (zmarłej w dzieciństwie), ślub zaś wzięła w 1868 roku w Krakowie z ziemianinem Karolem Chłapowskim (zm. 1914[13]). Po przeprowadzce do USA podawała się za osobę młodszą o 6 lat, a syna Rudolfa przedstawiała jako swojego brata[14].

Była matką chrzestną aktorki Ethel Barrymore i wspomnianego wyżej Stanisława Ignacego Witkiewicza. Przyjaźniła się z Pelagią Zgliczyńską.

Upamiętnienie

edytuj

W 1975 roku wyemitowano polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 60 158 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki[15]. W 2019 r. Narodowy Bank Polski wydał upamiętniającą Helenę Modrzejewską srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych należącą do serii „Wielkie aktorki”[16].

Od 1988 r. imię Heleny Modrzejewskiej nosi ulica w Łodzi na osiedlu Andrzejów[17].

W 1990 powstał serial biograficzny Modrzejewska w reżyserii Jana Łomnickiego. W roli tytułowej wystąpiła Krystyna Janda.

W 2022 roku ukazała się powieść Jakuba Nowaka To przez ten wiatr, opisująca fikcyjną (choć opartą na faktach) wersję pobytu Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza i innych Polaków na farmie pod Anaheim w Kalifornii w 1876 roku[18].

Od 2025 roku imię Heleny Modrzejewskiej nosi Szkoła Podstawowa numer 14 w Krakowie na osiedlu Kliny-Zacisze[19]

Galeria

edytuj
  • Kreacje Heleny Modrzejewskiej
  •  
    Helena Modrzejewska w komedii Szekspira „Jak się wam podoba” w roli Rozaliny
  •  
    Helena Modrzejewska w komedii Szekspira „Kupiec wenecki” w roli Porcji
  •  
    Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Hamlet”
  •  
    Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
  •  
    Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
  •  
    Helena Modrzejewska w tragedii Szekspira „Makbet”
  •  
    Helena Modrzejewska w tragedii Szyllera „Maria Stuart”
  •  
    Helena Modrzejewska, w roli Adrianny Lecouvreur
  •  
    Helena Modrzejewska, w roli Livii Quintilli

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Modrzejewska Helena, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-04-15].
  2. ↑ Helena Modrzejewska – ikona stylu. Muzeum Pałac w Wilanowie; wilanow-palac.pl. [dostęp 2012-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-29)]. (pol.).
  3. ↑ Kazimierz Chłędowski, Pamiętniki, t. 1, Kraków 1957, s. 136.
  4. ↑ a b c d e J. A. Szczepański. Modrzejewska i Tatry. „Wierchy. Rocznik poświęcony górom”. R. 45 (1976), s. 280-281, 1977. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej i Narciarskiej PTTK w Krakowie. (pol.). 
  5. ↑ Home [online], modjeska.org [dostęp 2017-11-23] (ang.).
  6. ↑ Krzysztof Kurek, O związkach Heleny Modrzejewskiej z Poznaniem – wybrane konteksty i źródłowe świadectwa, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka w Krakowie, 2020, ISBN 978-83-8138-317-2 [dostęp 2021-02-08].
  7. ↑ Renata Hołda, Modrzejówka – osiedle robotnicze w centrum Krakowa., „Journal of Urban Ethnology - 13 s. 67-82, 2015, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. ISSN 1429-0618”, 21, 2023, s. 13–25, DOI: 10.23858/jue21.2023.001, ISSN 2719-6526 [dostęp 2025-03-23].
  8. ↑ Marek Żukow-Karczewski, Krakowskie lata Heleny Modrzejewskiej, „Echo Krakowa” magazyn „Czas Przeszły i Przyszły”, 26,27,28 V 1989 r., nr 102 (12911).
  9. ↑ Kronika. Mianowania. „Kurjer Lwowski”. Nr 156, s. 3, 7 czerwca 1903. 
  10. ↑ Karolina Grodziska-Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803-1939). Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987, s. 127. ISBN 83-08-01428-3.
  11. ↑ Wspomnienia i wrażenia; Helena Modrzejewska. bn.org.pl. [dostęp 2012-07-25].
  12. ↑ Most musi cieszyć.
  13. ↑ Kronika. Z żałobnej karty. „Głos Rzeszowski”, s. 6, nr 7 z 29 marca 1914. 
  14. ↑ Sylwia Zientek, Helena Modrzejewska „Modjeska”, czyli jak polska aktorka podbiła Amerykę [online], Niezła sztuka, 25 czerwca 2017 [dostęp 2019-03-06] (pol.).
  15. ↑ Janusz Parchimowicz: Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich od 1916. Szczecin: Nefryt, 1995, s. 87. ISBN 83-902670-1-2.
  16. ↑ Wielkie aktorki – Helena Modrzejewska. nbp.pl, 11 czerwca 2019. [dostęp 2024-05-17]. (pol.).
  17. ↑ Danuta Bieńkowska, Elżbieta Umińska-Tytoń, Leksykon nazewnictwa miejskiego Łodzi [online], Łódzki Ośrodek Geodezji [dostęp 2023-03-27].
  18. ↑ To przez ten wiatr [online], powergraph.pl [dostęp 2022-11-04] (pol.).
  19. ↑ Szkoła Podstawowa nr 14 zyskała patronkę – Helenę Modrzejewską- Oficjalny serwis miejski - Magiczny Kraków [online], krakow.pl [dostęp 2025-04-03].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Helena_Modrzejewska&oldid=76469643”