Jarzmianka większa

Jarzmianka większa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	jarzmianka
Gatunek	jarzmianka większa
	Nazwa systematyczna
	Astrantia major L.; Sp. pl. 1:235. 1753
Synonimy
	Astrantia maior L.; Sanicula astrantia E.H.L.Krause;
	Astrantia maior L.; Sanicula astrantia E.H.L.Krause;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jarzmianka większa (Astrantia major L.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae). Występuje w południowej i środkowej Europie, głównie w górach. W Polsce jako gatunek rodzimy rośnie na południu.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w południowej i środkowej Europie, głównie na obszarach górskich^[4] na obszarze od Hiszpanii po Kaukaz; na północy sięgając do Francji, Niemiec, Polski i Białorusi. Introdukowana została do Belgii, na Wyspy Brytyjskie, do Danii, na Półwysep Skandynawski i północno-zachodniej europejskiej części Rosji^[3].

W Polsce gatunek jest rozpowszechniony na południu, zwłaszcza na pogórzu i w pasie wyżyn, z licznymi stanowiskami sięgającymi po linię: Gorzów Wielkopolski – Bydgoszcz – Warszawa i bardzo rozproszonymi dalej na północy – w rejonie Tucholi, Gdańska, Wysoczyzny Elbląskiej i Pojezierza Mazurskiego^[5].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna z ukośnym, drewniejącym, walcowatym kłączem pokrytym czarnymi włóknami^[4]. Wyrastają z niego pojedyncze lub słabo rozgałęzione łodygi, wzniesione i osiągające zwykle do 80 cm^[6] (rzadko do 150 cm^[4]), nagie, obłe na przekroju^[4].
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście głównie odziomkowe; liście łodygowe nieliczne i mniejsze. Liście odziomkowe są przy tym długoogonkowe, a łodygowe siedzące. Blaszki w obu wypadkach są nagie i palczasto wcinane, o odcinkach odwrotnie jajowatych i wrębnych, na brzegach ząbkowanych^[4].
Kwiaty: Kwiatostan złożony – kwiaty zebrane w baldaszki, a te z kolei w nieregularne grono złożone^[6]^[4]. Poszczególne baldaszki wyglądem przypominają pojedynczy kwiat – drobne kwiaty otoczone są okazałymi, białawymi lub czerwonymi pokrywkami. Baldaszki osiągają do 4,5 cm średnicy i 2 cm wysokości. Pokrywki są zwarte, lancetowate, zaostrzone, całobrzegie lub ząbkowane. Kwiaty w baldaszkach są liczne, częściowo męskie, a częściowo obupłciowe. Korona kwiatów złożona z 5 białych, lub różowawych płatków odwrotnie jajowatych lub sercowatych, na wierzchołku wyciętych z łatką zagiętą do środka. Kielich z działkami szydlastymi lub wąskolancetowatymi o długości od 1,5 do 3 mm^[4].
Owoce: Rozłupki walcowate, na przekroju półkoliste lub 5-kątne, o długości 4–6 mm, osadzone na szypułkach nieco dłuższych od owoców. Owoce są pokryte żeberkami, na których znajdują się łuskowate wyrostki pęchcerzykowate^[4].

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina, hemikryptofit. Przedprątne, owadopylne kwiaty kwitną od lipca do sierpnia^[7].
Siedlisko: Rośnie w lasach liściastych, zaroślach, ziołoroślach, na łąkach. W górach rośnie od regla dolnego po piętro kosówki, rzadko można ją spotkać także w piętrze halnym. Występuje zarówno na podłożu wapiennym, jak i granitowym.
Fitosocjologia: Gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Fagetalia i Ass. Astrantio-Fraxinetum^[8].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n= 28^[9].

Zmienność

Wyróżnianych jest 5 podgatunków^[3]:

Astrantia major subsp. apenninica Wörz
Astrantia major subsp. carinthiaca (Hoppe ex W.D.J.Koch) Arcang.
Astrantia major subsp. elatior (Friv.) K.Malý
Astrantia major subsp. major
Astrantia major subsp. pyrenaica Wörz

Zastosowanie

Jest uprawiana czasami jako roślina ozdobna, zwłaszcza w parkach. Szczególnie nadaje się na rabaty, oraz do kompozycji z innymi roślinami. Dobrze rośnie w półcienistych miejscach. Wymaga stale wilgotnej gleby. Oprócz typowej formy istnieją bardziej ozdobne kultywary, np.: 'Rosea' o różowych kwiatach, 'Sunningdale Variegated' o liściach dużych, żółto i kremowo kropkowanych i różowych kwiatach^[10].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-16] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Astrantia major L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-06-27] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 19-20 .
↑ Adam Zając, Maria Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 80. ISBN 83-915161-1-3.
↑ ^a ^b Teofil Gołębiowski: Rośliny gór i pogórzy. Warszawa: Wydawnictwo"Sport i Turystyka", 1990, s. 135. ISBN 83-217-2710-7.
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005, s. 150, 152. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

Bibliografia

Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-16] (ang.).

[powo-3] Astrantia major L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-06-27] .

[koczwara-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 19-20 .

[5] Adam Zając, Maria Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 80. ISBN 83-915161-1-3.

[Rośliny_gór-6] Teofil Gołębiowski: Rośliny gór i pogórzy. Warszawa: Wydawnictwo"Sport i Turystyka", 1990, s. 135. ISBN 83-217-2710-7.

[7] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[8] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005, s. 150, 152. ISBN 83-01-14439-4.

[9] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]