Wikipedia

Gorzów Wielkopolski

miasto w województwie lubuskim
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Gorzów”. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Gorzów.

Gorzów Wielkopolski – miasto na prawach powiatu w zachodniej Polsce. Siedziba wojewody lubuskiego wraz z zespoloną administracją rządową na terenie województwa lubuskiego oraz powiatu gorzowskiego. Drugie co do wielkości miasto w województwie. Pod względem geograficznym, północna część miasta położona jest na Równinie Gorzowskiej będącej mezoregionem makroregionu Pojezierze Południowopomorskie, a południowa w Kotlinie Gorzowskiej będącej mezoregionem makroregionu Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Miasto leży nad Wartą u ujścia Kłodawki i jej dopływem Srebrną, na wysokości od 19 do 105 m n.p.m. Z miastem graniczy Gorzowski Park Krajobrazowy[5].

Gorzów Wielkopolski
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Na fotografiach (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): Estakada kolejowa, Filharmonia Gorzowska, Muzeum Warty „Spichlerz”, Bulwar Nadwarciański, Ratusz i wieża Katedry
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 lubuskie

Data założenia

XIII wiek

Prawa miejskie

2 lipca 1257[1]

Prezydent

Jacek Wójcicki

Powierzchnia

85,73[2] km²

Wysokość

19 do 105 m n.p.m.

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


114 567[3]
1336,4 os./km²

Strefa numeracyjna

95

Kod pocztowy

66-400 do 66-414

Tablice rejestracyjne

FG

Położenie na mapie województwa lubuskiego
Mapa konturowa województwa lubuskiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Gorzów Wielkopolski”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Gorzów Wielkopolski”
Ziemia52°43′51″N 15°14′18″E/52,730833 15,238333
TERC (TERYT)

0861011

SIMC

0935140

Hasło promocyjne: Gorzów #StądJestem[4]
Urząd miejski
ul. Sikorskiego 3-4
66-400 Gorzów Wielkopolski
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

W średniowieczu część ziemi santockiej w Wielkopolsce do 1252[6]. W późniejszym okresie do 1945 roku miasto związane było z niemiecką Brandenburgią, a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski[7].

Gorzów Wielkopolski jest rdzeniem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego (MOF)[8], w skład którego wchodzą otaczające go gminy: Bogdaniec, Deszczno, Kłodawa, Santok, Lubiszyn oraz Strzelce Krajeńskie. Wraz z 24 gminami i 5 powiatami województwa lubuskiego oraz 4 gminami i 1 powiatem województwa zachodniopomorskiego tworzy Aglomerację Gorzowską zamieszkałą przez ponad 400 tys. mieszkańców[9].

Geografia

edytuj

Położenie

edytuj
 
Gorzów Wielkopolski, Wielkopolska, ziemia lubuska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Gorzów Wielkopolski leży 51 km od granicy z Niemcami i około 137 km od ich stolicy – Berlina. Do Warszawy jest 463 km. Większe miasta w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego to: Poznań (165 km), Szczecin (111 km) i Zielona Góra (113 km).

Pod względem geograficznym miasto położone jest na skraju Kotliny Gorzowskiej, leżącej na Równinie Gorzowskiej, nad Wartą u ujścia Kłodawki, na wysokości od 19 do 82 m n.p.m.[10]

Po podbiciu Lubuszan przez Polan, tereny te zostały włączone do Wielkopolski i graniczyły z ziemią lubuską. Obszar dzisiejszego Gorzowa stanowił część kasztelanii santockiej, która była częścią Wielkopolski[6]. Następnie w 1252 ziemia ta została włączona do Marchii Brandenburskiej, stanowiąc zalążek Nowej Marchii[11]. Do 1945 roku miasto związane było z niemiecką Nową Marchią, a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski, w województwie poznańskim.

Ukształtowanie terenu i geologia

edytuj
Parki
 
Panorama z platformy widokowej w Parku im. Henryka Siemiradzkiego
 
Staw w Parku Wiosny Ludów
 
Zieleniec nad Kłodawką
 
Aleja RMN przecinająca park Kopernika
 
Kładka w parku Słowiańskim
 
Park Zacisze
 
Park Górczyński

Gorzów Wielkopolski położony jest na siedmiu wzgórzach. Na jego obszarze można zauważyć dwa poziomy teras holoceńskich, w obrębie których występują liczne zachowane starorzecza. Prawobrzeżna część Gorzowa leży na silnie pofałdowanej północnej krawędzi pradoliny Warty o zróżnicowanych rzędnych od 23,0 do 82,0 m n.p.m. Lewobrzeżna, nizinna część o przeciętnej rzędnej wynoszącej 19 m n.p.m. obejmuje płaską terasę zalewową, przeciętą Kanałem Ulgi[12].

Tereny zielone

edytuj

Miasto ma 9 parków o łącznej powierzchni 138,3 ha (w tym Słowiański, Siemiradzkiego, Kopernika, Wiosny Ludów, 750-lecia, Zacisze) oraz 141 zieleńców zajmujących łączną powierzchnię około 120,5 ha okalające tereny wokół placów, budynków i narożniki ulic. Wszystkie parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej zajmują łączną powierzchnię 342,7 ha[13]. W granicach miasta występuje też jeden zwarty kompleks leśny stanowiący wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wysoczyzna Gorzowska”, związanego ze strefą krawędziową wysoczyzny morenowej, biegnący od Witnicy, aż po Gorzów Wielkopolski. Drzewostany tego obszaru składają się przede wszystkim z sosny z domieszką drzew liściastych[14].

Ochrona przyrody

edytuj

Na obszarze miasta znajduje się rezerwat przyrody Gorzowskie Murawy chroniący zbiorowiska roślinności kserotermicznej, szczególnie muraw ostnicowych, kłosownicowych i szczotlichowych oraz stanowisk gatunków roślin i zwierząt, m.in. ostnicy włosowatej, pajęcznicy liliowatej, dzwonka syberyjskiego, ostrołódki kosmatej, świergotka polnego i ślimaka żeberkowego[15].

Klimat

edytuj

W Gorzowie Wielkopolskim panuje klimat umiarkowany przejściowy z przewagą wpływów oceanicznych. Opady roczne wynoszą około 550 mm.

Klimatogrami dla Gorzowa Wielkopolskiego
IIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXII
 
 
42
 
2
-2
 
 
35
 
4
-2
 
 
39
 
8
1
 
 
30
 
15
5
 
 
57
 
20
9
 
 
57
 
23
12
 
 
75
 
25
14
 
 
57
 
25
14
 
 
46
 
19
10
 
 
40
 
13
6
 
 
38
 
7
2
 
 
42
 
3
-1
Temperatury w °C
Opad całkowity w mm
Źródło: Meteomodel[16]
Średnia temperatura i opady dla Gorzowa Wielkopolskiego
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury [°C] 13,8 18,2 24,6 30,6 31,5 36,5 37,5 37,3 33,0 28,7 20,3 15,3 37,5
Średnie temperatury w dzień [°C] 2,4 4,1 8,3 14,9 19,5 22,7 24,8 24,5 19,3 13,3 6,9 3,4 13,7
Średnie dobowe temperatury [°C] -0,1 0,9 4,1 9,5 14 17,3 19,4 19 14,3 9,2 4,3 1,1 9,4
Średnie temperatury w nocy [°C] -2,4 -1,7 0,6 4,5 8,8 12,2 14,3 14 10,1 5,9 2,0 -1 5,6
Rekordy minimalnej temperatury [°C] -24,6 -27,1 -19,3 -5,7 -2,4 1,8 5,9 4,5 -0,5 -6,4 -15,4 -22,2 −27,1
Opady [mm] 41,9 34,6 39,4 29,5 57 56,7 75 56,8 45,5 40,4 38,4 41,6 556,8
Średnia liczba dni deszczowych 9 8 9 6 8 9 10 8 8 8 8 10 102
Wilgotność [%] 88 84 77 68 68 69 70 70 78 84 90 90 78
Średnie usłonecznienie [h] 50 73 126 206 245 251 254 236 163 110 50 40 1803
Źródło: meteomodel.pl na podstawie danych IMGW[16], ekstrema dla lat (1951-2021), średnie dla lat (1991-2020) 12.03.2022

Struktura użytkowania terenu

edytuj
Struktura użytkowania gruntów w mieście (2021)[17]
Rodzaj Powierzchnia %
Użytki rolne 4 455 ha 51,8%
Lasy i grunty leśne 705 ha 8,2%
Pozostałe grunty i nieużytki 3 440 ha 40,0%
Razem (Σ) 8 600 ha 100%

Nazwa

edytuj
 
Zabytkowy właz studzienki kanalizacyjnej w Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy z pierwotną nazwą miasta

Pierwotna niemiecka nazwa Landsberg an der Warthe pochodzi od słów „Land” (pol. ziemia, kraina) oraz „Berg” (pol. góra), będących częstymi elementami nazewnictwa niemieckich miast. Poza główną nazwą miasto posiadało element lokalizujący miasto, wynikający z dużej liczby miast w ówczesnej Rzeszy Niemieckiej posiadających tę nazwę.

Nazwa przypuszczalnie nawiązywała do brandenburskiego Landsbergu, położonego w ziemi barnimskiej[18].

W XIV-XVII w. piśmiennictwie polskim nazwa niemiecka była spolszczana i zapisywana jako Lencbark, Landzberk czy Landzberg[19]. W książce „Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana” z 1843 r. podane są dwie nazwy miejscowości: Landsberg i Gorzew[20][21].

Na początku kwietnia 1945 roku zaczęła upowszechniać się nazwa Gorzów[22]. Nazwę tę nadano w analogii do Gorzowa Śląskiego w województwie opolskim, który w czasach niemieckich nazywał się Landsberg in Oberschlesien, będącym miastem pogranicza etnicznego i mającym podwójną (polską i niemiecką) tradycję nazewniczą. W początkowym okresie rządów ludowych polskich stosowana była także nazwa Kobyla Góra, którą wywodzono z „nieprecyzyjnego”, XV-wiecznego opisu granic miasta. Nazwę Kobylagóra przedstawił w 1934 r. Stanisław Kozierowski w swoim Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej[23]. Współczesna nauka odrzuca odnoszenie się tej nazwy do dawnego Landsbergu nad Wartą.

Po przyłączeniu Landsbergu an der Warthe do województwa poznańskiego, od 7 lipca 1945 r. w dokumentach urzędowych funkcjonuje nazwa Gorzów nad Wartą[22]. Dodany drugi człon nad Wartą był odzwierciedleniem niemieckiego określenia lokalizacyjnego an der Warthe.

2 marca 1946 roku Komisja Ustalania Nazw Miejscowości podjęła decyzję o urzędowym brzmieniu nazwy Gorzów Wielkopolski. Zgodnie z Zarządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych nazwa Gorzów Wielkopolski urzędowo obowiązuje od 19 maja 1946 r.[24] Miasto nie było do czasu włączenia do woj. poznańskiego związane z Wielkopolską, jednak obszar przed powstaniem miasta należał do kasztelanii santockiej, będącej częścią Wielkopolski. Przymiotnik Wielkopolski pojawia się w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim dopiero na początku lat 50 XX w., czyli gdy miasto już nie należało do woj. poznańskiego.

Według nazewnictwa Poczty Polskiej do 30 maja 1945 r. nazwa brzmiała Kobylagóra, następnie Gorzów nad Wartą, a od 5 listopada 1946 r. Gorzów Wielkopolski[22].

Na początku XXI w. pojawił się w lokalnej przestrzeni publicznej pomysł zmiany nazwy miasta poprzez usunięcie przymiotnika Wielkopolski, zakończony plebiscytem, w którym większość mieszkańców opowiedziała się za dotychczasową nazwą[25] stosunkiem 25 000 do 10 000 głosów[26]. Na początku II dekady XXI wieku miasto ponownie podjęło ten temat, wpisując zmianę nazwy do Długoterminowej strategii zarządzania marką Gorzów[25]. Zmianę doradzają wszystkie agencje zajmujące się Public Relations i tworzenie wizerunku[26]. Kwestia nazwy została podjęta w lokalnej debacie[27], jednak nie wyszła poza to stadium[28]. Latem 2015 r. temat powrócił do debaty w związku z nowelizacją przepisów dotyczących ważności dokumentów po zmianie nazwy miejscowości. Wobec zniesienia obowiązku ich wymiany część radnych zgłosiła wniosek o zmianę nazwy. Prezydent Miasta Gorzów Wielkopolski zapowiedział, że ewentualna zmiana zostanie poprzedzona przez referendum[26].

W listopadzie 2023 roku zawiązał się Komitet Obywatelski – składający się z 66 osób – mający na celu zmianę nazwy miasta z Gorzów Wielkopolski na Gorzów. Komitet złożył do Prezydenta Miasta wniosek o przeprowadzenie w tej sprawie konsultacji społecznych. Prezydent przychylił się do wniosku i zarządził przeprowadzenie konsultacji w terminie od 6 maja do 2 sierpnia 2024 roku[29][30].

Historia

edytuj

W okresie wczesnego średniowiecza (od X wieku), tereny ujścia rzeki Warty znajdowały się pod panowaniem i kontrolą państwa Polan, a następnie Królestwa Polskiego. W średniowiecznej Polsce była to osada rzemieślniczo-handlowa[31]. Postępujący proces rozbicia dzielnicowego piastowskiego państwa polskiego, doprowadził do utraty tych terenów na rzecz zachodnich sąsiadów. W 1249 roku ziemia lubuska znalazła się w rękach brandenburskich poprzez zastaw jaki książę legnicki Bolesław Rogatka uczynił wobec arcybiskupów Magdeburga. W 1260 roku Konstancja Przemysłówna – księżniczka, córka księcia wielkopolskiego Przemysła I, wyszła za Konrada, syna margrabiego brandenburskiego Jana I Askańczyka i jako posag wniosła ziemie kasztelanii santockiej bez samego grodu w Santoku.

 
Pomnik Jana I Askańczyka w Berlinie – założyciela miasta

Prawa miejskie Gorzów Wielkopolski otrzymał w 1257 roku. 2 lipca Jan I Askańczyk – margrabia brandenburski z dynastii askańskiej wydał dokument, upoważniający rycerza Alberta de Luge do założenia niemal na granicy kasztelanii i ziemi lubuskiej miasta nad rzeką i nadania mu nazwy Landisberch Nova (Landsberg Nowy, dla rozróżnienia z Altlandsbergiem koło Berlina – w Niemczech do 1945 r. nazwa Landsberg odnosiła się w sumie do 6 miejscowości)[32]. Miasto zostało założone jako przeciwwaga dla polskiego Santoka[31].

Landisberch szybko stał się ważnym ośrodkiem gospodarczym na wschodnich rubieżach Brandenburgii. Z założeniem miasta zbiegła się budowa okazałej gotyckiej fary (kościoła parafialnego, od 1537 luterańskiego), dziś rzymskokatolickiej katedry pw. Wniebowzięcia NMP. Po wygaśnięciu dynastii Askańczyków w 1319 miasto przeszło we władanie książąt zachodniopomorskich, a w 1325 pod panowanie Wittelsbachów[33]. W 1329 podpisano w mieście traktat pokojowy między Polską i Brandenburgią. Po 1373 miasto przeszło pod kontrolę rodu Luksemburgów (Kraje Korony Czeskiej), którzy w 1402, mimo prowadzonych w tej sprawie negocjacji z Władysławem Jagiełłą, sprzedali Nową Marchię wraz z miastem zakonowi krzyżackiemu. W 1433 przeżył oblężenie husytów. W 1454 zakon krzyżacki sprzedał Nową Marchię Fryderykowi II Hohenzollernowi. W 1626 miasto ucierpiało przez szwedzką okupację. Po 1648 miasto stało się ważnym punktem w handlu z Polską, który rozwinął się jeszcze w XVII w. przez powstanie licznych warsztatów tkackich i handlu wełną.

 
Herb miasta z XIX w.

W czasie wojny siedmioletniej miasto utrzymywało wojska rosyjskie, a na początku XIX wieku opłacało kontrybucję armii Napoleona. Od 1892 Gorzów był siedzibą powiatu grodzkiego (niem. Stadtkreis) i należał do rejencji frankfurckiej w prowincji Brandenburgia.

W 1892 roku miasto zostało wydzielone z powiatu i otrzymało status Miasto na prawach powiatu. Około 1900 roku w mieście były dwa kościoły protestanckie, katolicki i synagoga[34]

 
Kartka pocztowa z panoramą miasta z 1918 roku

Do przedwojennych osobistości Landsbergu należeli: Max Bahr (właściciel fabryki worków jutowych, właściciel willi zajmowanej obecnie przez Pałac Biskupi, inicjator budowy łaźni miejskiej (1928), która działała jeszcze na początku XXI wieku), Hermann Paucksch – fabrykant z Zawarcia (fundator fontanny z 1897 na Starym Rynku, nazwanej od jego nazwiska, odtworzonej w 1997 rękami gorzowian i dawnych niemieckich mieszkańców, właściciel willi Grodzkiego Domu Kultury na Zawarciu), Gustaw Schroeder – założyciel fabryki kabli i sznurów, budowniczy willi, obecnie Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta. W Landsbergu nad Wartą urodziła się w 1929 Christa Wolf, najsławniejsza pisarka NRD, kilkoro literatów, utalentowanych artystów i techników, przebywało tu także kilka ważnych postaci znanych z historii powszechnej np. Friedrich Schleiermacher, Gottfried Benn. Położenie miasta u ujścia Kłodawy (Kłodawki) do Warty na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do urbanizacji i rozwoju miasta, które rozkwitało dzięki pracy kupców i rzemieślników. Doprowadziło to do rozrośnięcia się miasta i przybrania jeszcze większej wartości ekonomiczno-strategicznej.

Podczas II wojny światowej Niemcy utworzyli w mieście 9 obozów pracy przymusowej oraz 4 pododdziały robocze obozu jenieckiego Stalag III C, w których przetrzymywano jeńców francuskich, włoskich i radzieckich[31]. U schyłku wojny garnizon Wehrmachtu wycofując się do Kostrzyna nad Odrą wysadził oba mosty, a wkraczające od północy i wschodu oddziały 5 Armii Uderzeniowej Armii Czerwonej gen. płk. Nikołaja Bierzarina[35] począwszy od 30 stycznia 1945 r. spaliły Stare Miasto (Śródmieście Gorzowa uległo zniszczeniu w około 60%)[36], dokonując też gwałtów na kilku tysiącach niemieckich kobiet (są to dane szacunkowe opracowane na podstawie wielu publikacji)[37][38] spośród około 30 tys. jego mieszkańców, którzy znajdowali się w jego granicach w chwili przejścia frontu[36].

W marcu 1945 roku miasto przyjęło nazwę Gorzów nad Wartą, a później dodano przymiotnik Wielkopolski. Pierwszymi polskimi osadnikami spoza miasta byli kolejarze, którzy przybyli tu 3 lutego 1945 roku z radzieckim transportem wojskowym z wielkopolskiego Wągrowca. Pierwszym Komendantem Wojennym miasta był radziecki dowódca płk Josif Dragun, który władzę sprawował do 26 marca 1945, po czym przekazał ją polskiej administracji – pierwszemu prezydentowi miasta Piotrowi Wysockiemu[39]. Równocześnie powołana została w Gorzowie delegatura poznańskiego urzędu wojewódzkiego, w celu zapewnienia sprawnej polskiej administracji na zachodnim pograniczu. Ludność niemiecką, która nie opuściła miasta przed nadejściem 1 Frontu Białoruskiego, przesiedlono[40] do radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Do Gorzowa przybywali jednocześnie liczni Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich[41].

W okresie powojennym następował ponowny szybki rozwój miasta. Od 1945 do 1950 roku Gorzów Wielkopolski pełnił rolę głównego ośrodka administracyjnego zachodnich powiatów województwa poznańskiego. Jednocześnie w Gorzowie rozpoczęła działalność administracja kościoła katolickiego, obejmująca tereny północno-zachodniej Polski.

 
Alternatywna wersja herbu miasta z okresu PRL

Od 1950 roku miasto należało do nowo utworzonego województwa zielonogórskiego. Już w połowie lat 60 XX w. liczba ludności w mieście sięgnęła 50 tys. osób, przekraczając stan sprzed wojny. W końcu lat 60 XX wieku Gorzów Wielkopolski przeżył drugi w swych dziejach boom budowlany stając się miastem średniej wielkości, następuje dynamiczny rozwój przemysłu. W latach 70 XX w. powstały pierwsze publiczne placówki szkolnictwa wyższego. W 1975 r. stał się miastem wojewódzkim nowo utworzonego województwa gorzowskiego. W 1979 r. urodziła się stutysięczna gorzowianka[42]. 19 lipca 1975 r. odsłonięto pomnik Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni[43]. W latach 80 XX w. wybudowany został nowoczesny szpital wojewódzki.

Po pacyfikacji przez ZOMO strajku w Zakładach Mechanicznych „Ursus” 16 grudnia 1981 w Gorzowie powstała silna organizacja NSZZ „Solidarność”[44]. Pierwszym demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Regionu Gorzowskiego Solidarności został Edward Borowski (pełnił tę funkcję aż do śmierci 4 sierpnia 1987). Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 zastrajkowały największe gorzowskie zakłady przemysłowe: ZWCh Stilon, Silwana, ZM Ursus, Zremb. 16 grudnia 1981 Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej brutalnie rozbiły strajk w Ursusie. Solidarność w Gorzowie zeszła do podziemia. W 1982 rozpoczęto wydawanie biuletynu „Feniks” (do dziś organ ZR Gorzowskiego NSZZ Solidarność). W tym samym roku powstał w Gorzowie Młodzieżowy Ruch Oporu (MRO) zrzeszający antykomunistyczną młodzież gorzowskich szkół średnich. 31 sierpnia 1982, w drugą rocznicę podpisania porozumień sierpniowych, w centrum miasta miały miejsce wielogodzinne demonstracje solidarnościowe, nazwane później wydarzeniami gorzowskimi. W 1983 w miejsce MRO powstał Ruch Młodzieży Niezależnej (RMN). Pierwszym przewodniczącym RMN był Marek Rusakiewicz. RMN wydawał własne pismo podziemne „Szaniec” (łącznie w latach 1983–1989 ukazało się prawie 200 numerów) rozprowadzane wśród młodzieży szkół średnich. Wiosną 1989, z inspiracji Solidarności i RMN, odbyła się w Gorzowie Wielkopolskim kilkunastotysięczna manifestacja mieszkańców protestujących przeciwko planom budowy elektrowni jądrowej w niedalekim Klempiczu.

Od 1999 roku Gorzów Wielkopolski jest siedzibą wojewody lubuskiego.

Miasto w 2007 roku obchodziło jubileusz 750-lecia lokacji oraz od 2013 roku ma hejnał – skomponowany przez Jana Kupczyńskiego, który odtwarzany jest każdego dnia o godzinie 12:00 z budynku Urzędu Miasta, a także okolicznościowo podczas uroczystości miejskich[45].

W 2016 roku w Gorzowie Wielkopolskim odkryto jedyne w Europie niemal kompletne szczątki prehistorycznego nosorożca Stephanorhinusa[46].

Przynależność państwowa

edytuj

Gorzów, jako osada i następnie miasto, był kolejno częścią:

Architektura i urbanistyka

edytuj
Osobne artykuły: Zabytki w Gorzowie Wielkopolskim i Pomniki w Gorzowie Wielkopolskim.
Zabudowa
 
Widok z tzw. „Kozaczej Góry” na Śródmieście i osiedle Staszica
 
Widok na bulwar nadwarciański z estakadą kolejową. W tle zabudowa Śródmieścia
 
Willa Herzoga z 1900 roku przy ul. Nadbrzeżnej
 
Wielkomiejska część miasta, w tle Katedra gorzowska
 
Stary Rynek nocą
 
Deptak wzdłuż ulicy Sikorskiego
 
Wełniany Rynek nocą
 
Kościół Chrystusa Króla
 
Nowe Miasto – Plac Nieznanego Żołnierza zwany "Kwadratem"
 
Dawna Łaźnia miejska
 
Qubus Hotel nocą
 
Widok na Śródmieście i ul. Wełniany Rynek. W tle Urząd Miasta.
 
Modernistyczny dom w zabudowie bliźniaczej przy ul. Chodkiewicza
 
Zawarcie, lewobrzeżna część miasta
 
Nowoczesny biurowiec przy ul. Hawelańskiej 6
 
Plac Grunwaldzki
 
Mury obronne z XV w.
Mosty
 
Most Staromiejski
 
Most Lubuski
 
Most kolejowy nad Wartą
 
Most kolejowy nad Kanałem Ulgi

Układ historyczny Starego Miasta w ciągu ostatnich 50 lat uległ znacznemu przekształceniu ze względu na niemal całkowite jego zniszczenie w wyniku działań II wojny światowej oraz w sposób jego odbudowy w latach 60. XX w., który zignorował średniowieczną strukturę działek i dokonał zmian w układzie ulic. Zachowany został jedynie zewnętrzny, historyczny obrys Starego Miasta z fragmentami murów obronnych oraz czytelność większości ulic. Natomiast charakter nowej zabudowy – w większości mieszkaniowej wprowadzonej w jego obszar, nie nawiązał do historycznych wartości[47]. Dużą wartość historyczną ma jednak kompleks Nowego Miasta – w większości kamienic z przełomu XIX i XX w., którego układ wpisany został do rejestru zabytków.

Obszar miasta rozdziela dolina rzeki Warty. W Gorzowie Wielkopolskim ponad Wartą wzniesiono 3 mosty drogowe: most Staromiejski, most Lubuski i most w Wieprzycach oraz most kolejowy, natomiast nad Kanałem Ulgi – 2 mosty drogowe oraz most kolejowy.

W mieście znajduje się również 10 mostów nad rzeką Kłodawką[48] oraz kładki dla pieszych[49].

Demografia

edytuj
Osobny artykuł: Ludność Gorzowa Wielkopolskiego.

Struktura demograficzna mieszkańców miasta według danych z 31 grudnia 2023 roku[50]:

Opis Ogółem Mężczyźni Kobiety
Ogółem 115 247 (100%) 54 163 (47%) 61 084 (53%)
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) 14 945 (13%)
Wiek produkcyjny (mężczyźni 18–64 lata, kobiety 18–59 lat) 69 686 (60,5%)
Wiek poprodukcyjny (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) 30 616 (26,5%)

Wykres liczby ludności miasta Gorzów Wielkopolski na przestrzeni ostatnich 4 stuleci:

Największą populację Gorzów Wielkopolski odnotował w 1999 roku – według danych GUS 126 406 mieszkańców[51]. Według danych z 30 czerwca 2014 roku liczba mieszkańców kształtowała się na poziomie 124 274 mieszkańców[52][53], pięć lat później odnotowano 123 691 mieszkańców[54].

Według danych GUS z 31 grudnia 2023 roku miasto liczyło 115 247 mieszkańców[55], co lokuje je na 29. pozycji w kraju pod względem liczby ludności oraz na 36. pod względem powierzchni – 85,72 km²[56].

Gospodarka

edytuj

W 2012 roku wydatki budżetu samorządu Gorzowa Wielkopolskiego wynosiły 420,9 mln zł, a dochody budżetu – 438,4 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2012 roku wynosiło 186,6 mln zł, co stanowiło 42,6% wysokości wykonywanych dochodów[57].

Miasto Gorzów Wielkopolski dostała nagrodę jako Gmina Fair Play – w kategorii dużych miast w Polsce, w konkursie organizowanym przez Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową 2009 roku[58]

W sierpniu 2014 roku stopa bezrobocia w mieście wynosiło 6,3%, a w powiecie gorzowskim 9,6%[59].

Przemysł

edytuj
 
Widok na Elektrociepłownię Gorzów
 
Dawny biurowiec ZWCh Stilonu
 
Taśma magnetofonowa tzw. Stilonka, produkowana w drugiej połowie XX w. przez ZWCh Stilon

Miasto jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, którego początki sięgają czasów przedwojennych. Obecny jest przemysł chemiczny, energetyczny, elektroniczny, lekki, mechaniczny, farmaceutyczny, motoryzacyjny, metalowy, materiałów budowlanych i spożywczy[32].

W latach 50. XX wieku zostały w Gorzowie Wielkopolskim uruchomione: Elektrociepłownia Gorzów (współcześnie zakład należący do PGE Energia Ciepła S.A.), spółdzielnia mleczarska (współcześnie zakład należący do SM „Mlekpol”), Zakłady Włókien Chemicznych Stilon[60], Gorzowskie Zakłady Przemysłu Jedwabniczego Silwana, Gomad, Zakład Napraw Taboru Kolejowego (Gorzów Wagony), Zakłady Mechaniczne „Ursus” oraz weterynaryjne Zakłady Farmaceutyczne Biowet (współcześnie należące do francuskiej grupy Vétoquinol)[61], a w latach 70. utworzono fabrykę prefabrykatów Prefadom. W październiku 1958 roku wyprodukowano pierwsze partie taśmy magnetofonowej. Od 1959 roku do końca lat 80. XX wieku miasto za sprawą kasety magnetofonowej stało się znane miłośnikom muzyki[62]. Wraz z wprowadzeniem na początku lat 90 XX w. reform gospodarczych Planu Balcerowicza gospodarka gorzowska weszła w okres dużych przeobrażeń, gdyż konieczność konkurowania z firmami zagranicznymi spowodowała trudności największych gorzowskich zakładów produkcyjnych, skutkując ich upadkiem lub prywatyzacją[63]: zamknięto Zakłady Mechaniczne Ursus, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe (rzeźnię miejską), Silwanę oraz wytwórnię makaranów; z kolei znaczne zmniejszenie zamówień zachwiało finansami Stilonu, wskutek czego jego załoga, licząca w latach 70. ok. 20 tys. osób, zmniejszyła się do kilku tysięcy, a ostatecznie zakład przejęty został przez francuskie przedsiębiorstwa Nylstar i Rhodia, niemniej ani liczba zatrudnionych w nim osób ani jego produkcja, nie zbliżyły się nigdy do historycznych rekordów[64].

Zarazem Gorzów zaczął jednak przyciągać nowe inwestycje, zarówno polskie, jak i zagraniczne, szczególnie od 1997 roku, kiedy w mieście utworzona została podstrefa Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. W 1993 r. zakład produkcyjny uruchomiła Volkswagen Elektrosystemy Sp. z o.o., która w 2006 została wykupiona przez japoński koncern Sumitomo Electric Bordnetze. Jest to obecnie drugi pod względem wielkości pracodawca w mieście, zatrudniający ok. dwóch tysięcy pracowników[65]. Do innych powstałych po 1990 r. przedsiębiorstw produkcyjnych w Gorzowie należą: tajwański TPV Displays, amerykański S. C. Johnson, francuska Faurecia, Yetico, Autogaleria, Simatra, Gamaplast, Goma, Kaskat i Inter-Sicherheits-Service.

Handel i usługi

edytuj
Galerie i centra handlowe
 
Galeria Askana otwarta w 2007 roku
 
Centrum Handlowe NoVa Park otwarte w 2012 roku
 
Centrum Handlowe „Park 111”
 
Centrum Handlowe „Manhattan” (obecnie „Feeria”) na miesiąc przed planowanym otwarciem
 
Centrum Handlowe „Panorama”

W mieście działa wiele stacji benzynowych, serwisów, warsztatów, hurtowni, sklepów, punktów usługowych, istnieją oddziały większości działających w Polsce banków i towarzystw ubezpieczeniowych, dealerzy popularniejszych marek samochodowych. Istnieje wiele centrów handlowych oraz marketów wielkopowierzchniowych. W latach 90. XX w. upadających spółdzielni szybko powstała sieć sklepów, rozwijały się również targowiska. Miasto w latach 90 XX w. otworzyło się na handel wielkopowierzchniowy, a pierwszym sklepem tego typu był Hit, który kilka lat później został wykupiony przez Tesco, które posiadało w Gorzowie dwa hipermarkety. Rozwijają się również galerie handlowe[66]. Pierwszym dużym przedsięwzięciem tego typu było Centrum Handlowe Panorama w dzielnicy Górczyn otwarte na początku tego wieku. Kolejno powstawały m.in. Park 111, Galeria Młyńska, Kupiec Gorzowski, Galeria Askana, Galeria Manhattan (od X 2015[67], obecnie CH Feeria), a w międzyczasie odnowiony został Dom Towarowy Rolnik. W 2008 r. irlandzka firma Caelum Development rozpoczęła budowę największego obiektu handlowego w województwie – NoVa Park, który został otwarty 18 kwietnia 2012r[68]. Planowana jest także nowa Galeria Zielona Przystań[69], której budowa zakończy się w 2014 r.[70] W 2020 przystąpiono do budowy Parku Handlowego Walczaka oraz N-parku przy ul. Pomorskiej, a w 2021 rozpocznie się budowa Shopp City przy ul. Walczaka[71].

Transport

edytuj

Publiczny transport zbiorowy

edytuj
Osobne artykuły: Tramwaje w Gorzowie Wielkopolskim i Autobusy miejskie w Gorzowie Wielkopolskim.
 
Tramwaj Pesa Twist 2015N na linii tramwajowej nr 1
 
Autobus Solaris Urbino 12

Komunikacja miejska obsługiwana jest przez autobusy kursujące na 41 liniach dziennych i 3 nocnych, oraz tramwaje jeżdżące na 4 liniach. Przewozy na zlecenie Wydziału Transportu Publicznego Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego wykonuje Miejski Zakład Komunikacji.

Wszystkie autobusy MZK są pojazdami niskopodłogowymi, są to głównie Solaris Urbino 12 i MAN NL 2x2. W 2011 roku zakupiono 11 nowych autobusów MAN Lion’s City NL283[72], a w 2014 roku zakupiono sześć używanych 15-metrowych autobusów MAN Lion’s City LL NL313-15[73][74][75]. Do 2014 roku planowana była również wymiana przestarzałych tramwajów, których wiek dochodził do 50 lat na nowy tabor, co też nastąpiło.

Komunikacja miejska operuje zarówno na terenie miasta, jak i okolicznych gmin, a w lecie dowozi również ludzi na wybrane kąpieliska. Od 2011 roku wszystkie autobusy i tramwaje wyposażone są w automaty do sprzedaży biletów[76]. Dokupionych zostało również kilkanaście autobusów niskopodłogowych, Zakład zainstalował również nowe wiaty przystankowe[77]. W lutym 2013 roku komunikację miejską obsługiwało 36 dziennych linii autobusowych, 4 linie tramwajowe i 5 linii autobusowych nocnych[78].

W 2022 roku z komunikacji miejskiej w przeciętny dzień powszedni korzystało 63 980 pasażerów, w sobotę 32 849 pasażerów, a w niedzielę średnio 21 923 osób. W skali całego miesiąca z MZK korzystało 1 584 591 pasażerów, podczas gdy w 2014 było to 1 903 909 osób, co oznacza spadek o 16,8% w ciągu ośmiu lat. 29,8% pasażerów podróżuje na podstawie biletów jednorazowych, 29% ma bilet okresowy, 1,1% kupuje karnety, a 0,1% bilety dobowe. 32% posiadało uprawnienia do przejazdów bezpłatnych (w grupie tej w czasie badań znaleźli się uchodźcy wojenni z Ukrainy), a 8,1% pasażerów podróżowało bez biletu, pozbawiając miasto wpływów w wysokości 800–900 tys. zł. W 2021 wartość sprzedaży biletów sięgnęła kwoty 10,723 mln zł. Najbardziej popularnymi liniami wiosną 2022 były 1 (tramwajowa; 17,7% wszystkich pasażerów), 124 (12,1% pasażerów), 104 (10,3% pasażerów), 126 (9,9% pasażerów), 101 (9,0% pasażerów) i 125 (6,9% pasażerów), a najmniej popularną wykonująca 1 kurs dziennie linia 127, z której przez miesiąc korzysta 743 pasażerów wobec 192 139 na linii 124[79].

Transport drogowy

edytuj
 
Zachodnia obwodnica miasta, zlokalizowana w ciągu drogi ekspresowej S3

Gorzów Wielkopolski leży na ciągu komunikacyjnym drugiego paneuropejskiego korytarza transportowego przebiegającego z zachodu kraju na wschód. Poza tym przez miasto przebiegają 2 drogi krajowe i 5 dróg wojewódzkich.

Wykaz dróg:

Transport kolejowy

edytuj
 
Dworzec kolejowy przy ul. Dworcowej
 
Dwuczłonowy pociąg Pesa Link z Berlina na linii kolejowej nr 203

Miasto uzyskało pierwsze połączenie kolejowe 12 października 1857 roku, dzięki uruchomieniu 102,4 km jednotorowej linii na trasie: Krzyż Wielkopolski – Gorzów Wielkopolski – Kostrzyn nad Odrą[80]. Kolejnym połączeniem wybudowanym w latach 1885–1896 była 67,6 km jednotorowa linia na trasie: Dąbrówka Wielkopolska – Gorzów Wielkopolski.

Obecnie przez miasto przebiegają 2 czynne linie kolejowe:

Na terenie miasta poprowadzona jest również 415 w kierunku Myśliborza. Aktualnie w dokumentach PKP PLK jest skreślona z ewidencji. W 2020 roku pojawił się pomysł reaktywacji tej linii w ramach programu Kolej+[81], jednak żaden z samorządów nie zdecydował się współfinansować tej inwestycji. Planowane jest za to uruchomienie niewielkiego odcinka tej linii do strefy przemysłowej w mieście i stworzenie tam przystanku „Gorzów Strefa Ekonomiczna”[82].

Gorzów Wielkopolski jest największym miastem w Polsce bez dostępu do zelektryfikowanej linii kolejowej[83]. Na terenie miasta znajdują się poniższe stacje i przystanki osobowe:

Transport wodny śródlądowy

edytuj

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się port rzeczny – Port Gorzów, znajdujący się na trasie międzynarodowej drogi wodnej E70. W mieście ponadto działa stocznia rzeczna oraz Stowarzyszenie Wodniaków Gorzowskich „Kuna”, które opiekuje się zabytkowym lodołamaczem „Kuna” (o tej samej nazwie) i remontuje holownik „Kormoran”.

Administracja

edytuj
Osobny artykuł: prezydenci Gorzowa Wielkopolskiego.
 
Budynek Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego
 
Budynek Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
 
Budynek Sądu Okręgowego
 
Budynek Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
 
Gmach Poczty Polskiej

Gorzów Wielkopolski ma status gminy miejskiej na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do swojej rady miasta 25 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Siedzibą władz miasta jest urząd miasta przy ulicy Sikorskiego.

Miasto jest członkiem Związku Miast Polskich.

We wrześniu 1999 roku miasto zostało uhonorowane Dyplomem Rady Europy, a w 2002 roku zdobyło kolejne wyróżnienie tj. Sztandar Rady Europy.

Miasto jest siedzibą Wojewody Lubuskiego i jego urzędu wojewódzkiego oraz większości służb, inspekcji i straży administracji rządowej zespolonej z wojewodą:

Miasto jest także siedzibą:

Mieszkańcy miasta wybierają posłów na Sejm RP z okręgu wyborczego nr 8, senatora z okręgu nr 21, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Podział administracyjny

edytuj

Dzielnice i osiedla mieszkaniowe nie stanowią oficjalnego, prawnego podziału administracyjnego miasta. Nie są zgodnie z art. 5 Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 roku jednostkami pomocniczymi gminy. W 2015 roku prezydent miasta wystąpił z propozycją formalnego ustanowienia ośmiu dzielnic[84].

Dotychczasowe nazwy osiedli i dzielnic funkcjonują jako nazwy potoczne poszczególnych obszarów miasta:

Współpraca międzynarodowa

edytuj

W związku z lokalizacją na obszarze pogranicza miasto uczestniczy w strukturach euroregionu i jest największym ośrodkiem Euroregionu Pro Europa Viadrina. Miasto ponadto utrzymuje kontakty z wieloma innymi miastami za polską granicą, m.in.: włoskim Monopoli, niemieckim Poczdamem oraz amerykańskim Hazleton[85].

Lista miast partnerskich Gorzowa Wielkopolskiego[85]:

Bezpieczeństwo publiczne

edytuj
 
Budynek Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej
 
Baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych: 112, 997, 998 i 999[86].

Główną instytucją bezpieczeństwa i porządku publicznego w mieście jest Komenda Miejska Policji, do której przyporządkowane są 2 komisariaty[87]. Każdy obszar działania komisariatów dzieli się na rewiry do których przyporządkowany jest dzielnicowy. W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się 19 wydziałów Komendy Wojewódzkiej Policji, laboratorium kryminalistyczne, a także sztab lubuskiej policji.

Gorzów Wielkopolski jest położony w strefie nadgranicznej i zasięgiem służbowym obejmuje je placówka Straży Granicznej w Gorzowie Wielkopolskim[88].

Miasto jest siedzibą Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej i podzielone jest na obszary działania 2 jednostek ratowniczo-gaśniczych, wchodzących w skład Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej[89].

Gorzów Wielkopolski posiada straż miejską, która jest zorganizowana w jednym oddziale obejmującym 5 rejonów[90]. Jej podstawowym zadaniem jest ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych.

Przy Wielospecjalistycznym Szpitalu Wojewódzkim zlokalizowane jest lądowisko dla śmigłowców Lotniczego Pogotowia Ratunkowego. Jego budowa rozpoczęła się w 2013 roku[91], a rok później zostało ono oddane do użytku.

W mieście znajdował się garnizon wojsk pruskich – w 1783 roku stacjonowały w nim cztery szwadrony. Po utworzeniu Rzeszy Niemieckiej, w garnizonie stacjonowały: 54 Pułk Artylerii Polowej, a następnie 50 Pułk Piechoty. Obecnie po rozformowaniu dwóch jednostek w mieście w 1999 roku, pozostałe w mieście instytucje wojskowe zostały przyporządkowane do Garnizonu Skwierzyna, są to m.in.: Wojskowe Centrum Rekrutacji w Gorzowie Wielkopolskim i Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska.

Planowane jest przywrócenie gorzowskiego garnizonu, poprzez sformowanie jednostek wojskowych w ramach 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej oraz 12 Wielkopolskiej Brygady Obrony Terytorialnej[92][93].

Oświata i szkolnictwo wyższe

edytuj
Osobny artykuł: Oświata i szkolnictwo wyższe w Gorzowie Wielkopolskim.

Szkoły i placówki wychowawcze

edytuj
Szkoły
 
Budynek II Liceum Ogólnokształcącego im. M. Skłodowskiej-Curie
 
Budynek Zespołu Szkół Ekonomicznych im. Stefana Starzyńskiego
 
Budynek Szkoły Muzycznej
 
Budynek Szkoły Podstawowej nr 1 im. Marii Konopnickiej

W mieście działa 8 publicznych liceów ogólnokształcących, zespoły szkół szkolnictwa zawodowego, 2 publiczne szkoły muzyczne (I i II stopnia) oraz liceum plastyczne[94]. Gorzów Wielkopolski posiada dużą liczbę szkół niepublicznych wszystkich szczebli. Ponadto, w mieście funkcjonują dwie instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze województwa: Lubuskie Kuratorium Oświaty oraz Wojewódzki Ośrodek Metodyczny.

Gorzów Wielkopolski jest organem prowadzącym dla 80 placówek oświatowych, w tym dla:

  • 29 przedszkoli (w tym 1 przedszkole specjalne i 3 integracyjne),
  • 20 szkół podstawowych (w tym 1 dla dorosłych, 5 z oddziałami integracyjnymi, 1 mistrzostwa sportowego z oddziałami sportowymi i 5 z oddziałami sportowymi),
  • 10 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych),
  • 8 techników,
  • 7 szkół branżowych I stopnia i jednej II stopnia,
  • szkoły policealnej,
  • 2 szkół przysposabiających do pracy,
  • 3 innych placówek, w tym: Zespołu Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Młodzieżowego Domu Kultury i Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego.

Przedszkola i szkoły działają samodzielnie lub w zespołach, w szkołach podstawowych zorganizowane są oddziały „0”. Kształcenie ustawiczne, praktyczne oraz dokształcanie teoretyczno-zawodowe dla pracowników młodocianych realizowane jest w „Centrum Kształcenia Zawodowego”.

Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu

edytuj

W 2016 roku w Gorzowie Wielkopolskim ruszyła realizacja programu „Zawodowcy w Gorzowie”, którego jednym z głównych elementów była budowa Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu. W lutym 2020 roku, w poszpitalnych obiektach przy ul. Warszawskiej, rozpoczęła się jego budowa. Swoją siedzibę będą miały tam szkoły zawodowe: Zespół Szkół Mechanicznych, Zespół Szkół Budowlanych i Samochodowych oraz Centrum Kształcenia Zawodowego.. Placówka rozpoczęła działalność w 2022 roku[95].

Szkoły wyższe

edytuj
Uczelnie
 
Budynek Akademii im. Jakuba z Paradyża
 
Budynek Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej

Miasto jest rozwijającym się ośrodkiem studiów wyższych w zachodniej Polsce. Pierwszą szkołą wyższą w powojennym Gorzowie Wielkopolskim było utworzone w 1947 roku Wyższe Seminarium Duchowne, które następnie przeniesiono w 1952 roku do Paradyża. Obecnie najważniejsze placówki szkolnictwa wyższego to:

Kultura i sztuka

edytuj
Muzea
 
Willa fabrykancka Gustawa Schroedera obecnie Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta[96]
 
Muzeum Warty „Spichlerz”

W mieście działa Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta, będące najstarszym muzeum w województwie. Składa się z czterech oddziałów: Muzeum Sztuk Dawnych, Muzeum Grodu Santok, Muzeum Warty oraz Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej.

Biblioteki
 
Budynek Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta
 
Biblioteka główna Akademii im. Jakuba z Paradyża

Według danych z 2006 w mieście działało 15 placówek bibliotecznych, z których w 2006 korzystało 33 644 czytelników[13]. Największą biblioteką jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, które prócz wypożyczalni głównej posiada 3 oddziały oraz filie. Biblioteka ta posiada w swoich zbiorach 389 373 książek[97]. W styczniu 2008 r. otwarta została jej nowa siedziba. W nowoczesnym gmachu mieszczą się obecnie wszystkie działy, wcześniej rozrzucone w wielu lokalizacjach w mieście, a ponadto przeniesiony z ul. Pomorskiej Ośrodek Alliance Française, jak również galeria oraz kawiarnia.

W okresie PRL w mieście funkcjonowało 5 kin: „Muza”, „Kolejarz”, „Kapitol”, „Kopernik” (oddane do użytku w 1975 roku przy ul. Warszawskiej, z widownią na 570 osób) oraz „Słońce” – najstarsze kino w powojennym Gorzowie Wielkopolskim, mieszczące się w centrum miasta przy ul. Chrobrego. Obecnie w mieście są 2 multipleksy sieci kin: Helios z 5 salami znajdującym się w Galerii Askana oraz Multikino – również z 5 salami, w Centrum Handlowym „Feeria”.

Miejski Ośrodek Sztuki przy ul. Pomorskiej 73 prowadzi natomiast[98]:

  • Kino „60 krzeseł” – będące kinem studyjnym z widownią na 60 osób, gdzie wyświetlane są produkcje filmowe spoza głównego nurtu komercyjnego. Kino to powstało we wrześniu 2002. Projekcje odbywają się od września do czerwca. W siedzibie kina działa również Dyskusyjny Klub Filmowy „Megaron”
  • Galerię Sztuki BWA
  • edukację artystyczną w różnych dziedzinach sztuki

Miejskie Centrum Kultury prowadzi z kolei[99]:

  • Amfiteatr Gorzowski
  • obiekt kulturalny „Zawarcie”, obejmujący salę salą widowiskową mieszczącą 170 osób, wyposażoną w lustra, a także klub środowiskowy „Capitolek”, klub seniora „Złoty Kłos”, ZTL „Gorzowiacy”, zespół taneczny „Move Up” i sekcje szkoły „Dance Mix”
  • Klub Kultury „Jedynka” przy ul. Chrobrego
  • Klub Kultury „Zodiak” przy ul. Słonecznej
  • Inkluzywną Pracownię Edukacji Artystycznej przy ul. Chrobrego
  • Małą Galerię Gorzowskiego Towarzystwa Fotograficznego przy ul. Chrobrego 4
 
Filharmonia Gorzowska

18 maja 2011 roku została otwarta Filharmonia Gorzowska[100]. Inwestycja zrealizowana została kosztem 130 mln zł.

W świecie muzyki dużą renomę w kraju posiada także Jazz Club „Pod Filarami”, który co roku gości wielu artystów jazzowych zarówno z Polski, jak i zagranicy[101].

Teatry
 
Teatr im. Juliusza Osterwy
 
Teatr Kreatury, happening grupy „Wesołe Miasteczko” w barze mlecznym „Agata” – wieczór autorski W. Fydrycha (2001 r.)

Miasto jest siedzibą następujących scen teatralnych:

Wydarzenia cykliczne

edytuj
Wydarzenia cykliczne
 
Juwenalia 2009
 
Dni Gorzowa 2015
 
Mural promujący Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa

Imprezy cykliczne organizowane współcześnie w Gorzowie Wielkopolskim:

  • Konfrontacje Fotograficzne – maj danego roku, od 1974 r.[102];
  • W Gorzowie od 1988 roku[103] odbywa się najstarszy festiwal muzyki romskiej „Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa”[104] – lipiec danego roku[105];
  • „Dobry wieczór Gorzów” – impreza zastąpiła od 2020 r. „Dni Gorzowa nad Wartą”;
  • Reggae nad Wartą;
  • Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Jana Sebastiana Bacha – październik, od 1986[106];
  • Gorzów Jazz Celebrations organizowane od 2005 r. przez Jazz Club „Pod Filarami” (do 2004 r. jako Pomorska Jesień Jazzowa);
  • Gorzowskie Spotkania Teatralne – od 1983 r., w listopadzie[107];
  • Międzynarodowy Festiwal Muzyczny Serenada nad Wartą – od 2005 r.;
  • Międzynarodowe Spotkania Orkiestr Dętych Alte Kameraden[108] – od 2008 r.;
  • Konwent Fantastyki Gorcon – od 2018 r.;
  • Międzynarodowy Festiwal Tańca Folk Przystań od 1994 r., od czerwca do lipca;
  • Wartownia – od 2021 r., od czerwca do sierpnia cykl cotygodniowych darmowych imprez elektronicznych, alternatywnych i hiphopowych

Imprezy cykliczne, których organizowania współcześnie zaprzestano:

  • Do 2004 r. odbyło się 11 razy Biennale Sztuki Sakralnej Sacrum[109] (obecnie już się nie odbywa)
  • „Dni Gorzowa nad Wartą” – czerwiec danego roku[110]

Sport

edytuj
Osobny artykuł: Sport w Gorzowie Wielkopolskim.
 
Zawody żużlowe z cyklu Speedway Grand Prix na stadionie im. Edwarda Jancarza
 
Stadion lekkoatletyczny im. Lubuskich Olimpijczyków

W Gorzowie Wielkopolskim istnieje rozbudowana infrastruktura sportowa, a działalność prowadzi wiele klubów w różnorodnych dyscyplinach. Miasto jednak najbardziej kojarzy się ze sportem żużlowym[111]. Od 1947 roku w mieście działa klub sportowy Stal Gorzów Wielkopolski[112], którego wychowankiem jest 5-krotny mistrz świata na żużlu Bartosz Zmarzlik.

Najpopularniejsze dyscypliny sportu w mieście obok żużla to koszykówka – reprezentowana przez AZS AJP oraz piłka nożna – reprezentowana przez Stilon i Wartę

Gorzów Wielkopolski posiada także bogate tradycje w sportach wodnych: kajakarstwie i wioślarstwie oraz pływaniu i piłce wodnej.

Od 1945 do 2023 roku gorzowscy sportowcy i reprezentanci gorzowskich klubów zdobyli łącznie 12 medali igrzysk olimpijskich: 8 w kajakarstwie, 3 w wioślarstwie i 1 w kolarstwie szosowym, oraz 5 medali igrzysk europejskich – wszystkie w kajakarstwie.

W 2024 roku w najwyższych klasach rozgrywkowych w Polsce występują 4 gorzowskie drużyny:

W mieście znajdują się m.in. takie obiekty sportowe jak: Stadion im. Edwarda Jancarza (użytkowany przez żużlowców), Stadion OSiR (użytkowany przez drużyny piłkarskie), Stadion lekkoatletyczny im. Lubuskich Olimpijczyków w Gorzowie Wielkopolskim (użytkowany przez gorzowskie kluby i sekcje lekkoatletyczne), Arena Gorzów (hala widowiskowo-sportowa, w której odbywają się mecze rozgrywek ligowych na szczeblu centralnym), Hala CEZiB (hala sportowa, w której odbywają się mecze rozgrywek ligowych na szczeblu okręgowym), Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne Słowianka, przystanie kajakowe i wioślarskie oraz pole golfowe „Zawarcie”.

Lokalne media

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Media w Gorzowie Wielkopolskim.

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj
Osobny artykuł: Biskupi zielonogórsko-gorzowscy.
Kościoły
 
Budynek katedry rzymskokatolickiej
 
Cerkiew prawosławna przy ul. Kostrzyńskiej
 
Budynek zboru Kościoła Chrześcijan Baptystów przy ul. Kosynierów Gdyńskich
 
Budynek kościoła luterańskiego przy ul. Walczaka

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się katedra diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, która jest jego głównym kościołem rzymskokatolickim. Miasto posiada 14 parafii, które są podzielone pomiędzy 3 dekanaty: Gorzów Wielkopolski – Katedra, Chrystusa Króla i Trójcy Świętej. W gorzowskiej parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski mieści się sanktuarium św. Weroniki Giuliani.

2 czerwca 1997 roku w Gorzowie Wielkopolskim papież Jan Paweł II podczas VI pielgrzymki do Polski wygłosił liturgię słowa i modlił się w katedrze przy grobie biskupa Wilhelma Pluty.

Na cmentarzu znajduje się kaplica wiernych parafii obrządku greckokatolickiego[113]. W Gorzowie Wielkopolskim mieści się także prawosławna cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy (parafialna)[114], polskokatolicki kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny (parafialny) oraz kościół luterański Świętej Trójcy (parafialny)[115][116].

Swoje zbory w Gorzowie Wielkopolskim posiadają adwentyści dnia siódmego (zbór adwentystyczny w Gorzowie Wielkopolskim)[117], baptyści (Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim, II Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim)[118], Kościół Zielonoświątkowy (zbór zielonoświątkowy w Gorzowie Wielkopolskim)[119], wierni Kościoła Bożego w Polsce (Kościół Boży „Dla Ciebie Niebo”)[120], Kościoła Bożego w Chrystusie (Wspólnota „Górna Izba”)[121], Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (diaspora w Gorzowie, miejscowi ewangelicy reformowani są otoczeni opieką duszpasterską przez parafię ewangelicko-augsburską)[122], reformowanych baptystów (Ewangeliczny Zbór Reformowany w Gorzowie Wielkopolskim)[123], Mesjańskich Zborów Bożych (punkt misyjny w Bydgoszczy podległy zborowi w Warszawie)[124] oraz Mesjańskiej Społeczności Wywołanych[125].

W Gorzowie Wielkopolskim działalność kaznodziejską prowadzi również 9 zborów Świadków Jehowy z dwoma Salami Królestwa[126].

Poza kościołami chrześcijańskimi, w mieście istnieją także miejsca spotkań modlitewnych muzułmanów, ośrodek filialny Związku Buddyjskiego „Zen Rinzai” oraz centrum buddystów Diamentowej Drogi.

Do 1939 roku istniała w mieście synagoga.

Ludzie związani z miastem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Gorzowie Wielkopolskim.
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Gorzowem Wielkopolskim.

Honorowi obywatele miasta

edytuj
Osobny artykuł: Honorowi Obywatele Miasta Gorzowa Wielkopolskiego.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Historia miasta. um.gorzow.pl. [dostęp 2024-08-24]. (pol.).
  2. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  3. ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  4. ↑ Gorzów #StądJestem. um.gorzow.pl. [dostęp 2024-08-01]. (pol.).
  5. ↑ Gorzowski Park Krajobrazowy - Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego [online], zpkwl.gorzow.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).
  6. ↑ a b Jerzy Walachowicz, Geneza i ustrój polityczny Nowej Marchii do początków XIV wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznań 1980, ISBN 83-01-01941-7, s. 35.
  7. ↑ Landsberg an der Warthe – Gorzów Wielkopolski 1257-1997, Gorzów 1997; E. Rymar, Gorzowskie prawo składu, w: tegoż, Studia i materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa, Gorzów 1999, s. 157.
  8. ↑ Strategia Rozwoju Ponadlokalnego MOF GW 2030 - Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego [online], gorzow.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).
  9. ↑ Gorzów Wlkp., Strategia Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych, s 4, 2015 [dostęp 2020-11-05].
  10. ↑ Gorzów Wielkopolski w bazie Państwowej Służby Hydrograficznej. www.psh.gov.pl. [dostęp 2013-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-22)].
  11. ↑ Wiktor Fenrych, Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i XIV wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1959, s. 6.
  12. ↑ Położenie miasta. W: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp. Cz. I: Część ogólna. Gorzów Wielkopolski: Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2009-11-25, s. 4. [dostęp 2014-11-30].
  13. ↑ a b Bank Danych Regionalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2010-09-14].
  14. ↑ Rekreacja i zieleń. W: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp. Cz. III: Diagnoza stanu istniejącego. Gorzów Wielkopolski: Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2009-11-25, s. 59. [dostęp 2014-11-30].
  15. ↑ Rejestr rezerwatów przyrody województwa lubuskiego, RDOŚ Gorzów Wielkopolski stan na 21 marca 2014. [dostęp 2014-04-01].
  16. ↑ a b Średnie i sumy miesięczne (Meteomodel). [dostęp 2022-03-12]. (pol.).
  17. ↑ Studium wykonalności na potrzeby sporządzenia Atlasu geologiczno-inżynierskiego Gorzowa Wielkopolskiego. pgi.gov.pl. [dostęp 2024-09-14]. (pol.).
  18. ↑ E. Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535), Gorzów Wielkopolski 2015, s. 162.
  19. ↑ Jerzy Zysnarski, Legenda o Kobylej Górze.
  20. ↑ Santok, [w:] Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, wyd. 1, t. 1, Warszawa: S. Orgelbrand, 1843, s. 127 [dostęp 2022-09-05].
  21. ↑ Santok, [w:] Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, wyd. 2, t. 1, Warszawa: S. Orgelbrand, 1885, s. 113 [dostęp 2022-09-05].
  22. ↑ a b c Dariusz Rymar (w imieniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości), List do Prezydenta Miasta Gorzowa (Henryka Woźniaka), Gorzów 13.11.1995 r., opublikowany w „Gorzowskie Wiadomości Samorządowe” nr 11 (27), listopad 2000.
  23. ↑ S. Kozierowski, 1934. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Poznań: Nauka i Praca. mapa.
  24. ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  25. ↑ a b Miasta szykują się do zmiany nazw. Telewizja Polska SA, 2011-03-11. [dostęp 2015-02-05].
  26. ↑ a b c Kamil Siałkowski: Gorzów (nie) Wielkopolski. Dał nam przykład Stargard, jak zmieniać nazwę mamy?. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2015-08-03. [dostęp 2015-08-05].
  27. ↑ Czy Gorzów powinien być tylko Gorzowem? Czy potrzebny jest nam „Wielkopolski”?. Polskapresse sp. z o.o, 2010-11-09. [dostęp 2015-02-05].
  28. ↑ Robert Trębowicz: Nasze miejsce w Lubuskiem: Gorzów, czy Gorzów Wielkopolski?. 2014-02-16. [dostęp 2015-02-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-18)].
  29. ↑ Marcin Rynkiewicz, Będzie zmiana nazwy miasta Gorzów Wielkopolski? [online], www.pap.pl, 16 listopada 2023 [dostęp 2023-11-26] (pol.).
  30. ↑ Konsultacje: Gorzów Wielkopolski czy Gorzów? [online], Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 16 listopada 2023 [dostęp 2023-11-26] (pol.).
  31. ↑ a b c d Gorzów Wielkopolski, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-09].
  32. ↑ a b Zdzisław Linkowski, Księga pamiątkowa miasta Gorzowa, s. 41, 2000, ISBN 83-88135-08-2.
  33. ↑ a b Edward Rymar. Rywalizacja o ziemię lubuską i kasztelanię międzyrzecką w latach 1319–1326, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków pomorsko-śląskich. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”. XXXIV (4), s. 492, 494, 1979. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. ISSN 0037-7511. 
  34. ↑ Wielki Leksykon Rozmów Meyera. Wydanie VI, tom 12, Lipsk/Wiedeń 1908, s. 120.
  35. ↑ Jarosław Miłkowski: Ile osób zginęło w katastrofie pociągu, czyli historia Gorzowa i regionu rocznikiem pisana. 2022-11-29. [dostęp 2023-01-29].
  36. ↑ a b Jarosław Miłkowski: Przyszłość miasta była budowana na przeszłości, czyli jak Gorzów się z Niemcami pojednał. 2023-01-28. [dostęp 2023-01-29].
  37. ↑ Vergewaltigungen durch die „Rote Armee” – Waren die Opfer selbst schuld?. www.tabularasamagazin.de. [dostęp 2022-07-11].
  38. ↑ Vergewaltigungen von Frauen im Zweiten Weltkrieg. Ausgewählte Literatur zu Schätzungen der Anzahl. www.bundestag.de. [dostęp 2022-07-11].
  39. ↑ Bogdan Kucharski, Gorzów Wielkopolski i okolice, Poznań: Wyd. Poznańskie, 1981, ISBN 83-210-0242-0, OCLC 830196481.
  40. ↑ Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 438. ISBN 83-214-0092-2.
  41. ↑ Kresowianie z Gorzowa chcą mieć swoje muzeum, gazeta.pl/gorzow/, [dostęp 2009-06-07].
  42. ↑ Gorzów Wielkopolski w Turegion.pl. turegion.pl. [dostęp 2014-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-14)].
  43. ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Czesław Czubryt-Borkowski (oprac.), Zygmunt Czarnocki (oprac.), Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 232, ISBN 83-217-2709-3, OCLC 830085367.
  44. ↑ NSZZ Solidarność Gorzów: NSZZ Solidarność Gorzów. [dostęp 2010-12-26].
  45. ↑ Hejnał Gorzowa Wielkopolskiego [online], Multimedialna Encyklopedia Gorzowa [dostęp 2020-10-05].
  46. ↑ „Polityka” 29.2020 (3270) z dnia 14.07.2020; Nauka i cywilizacja; s. 56.
  47. ↑ Wartości kulturowe. W: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp. Cz. III: Diagnoza stanu istniejącego. Gorzów Wielkopolski: Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2009-11-25, s. 54. [dostęp 2014-11-30].
  48. ↑ Mosty przy ul. Owocowej, ul. Chodkiewicza, al. Odrodzenia, ul. Mickiewicza, ul. Borowskiego, ul. Dąbrowskiego, ul. Chrobrego, ul. Wybickiego, ul. Sikorskiego, ul. Składowej.
  49. ↑ Kładka łącząca ul. Żwirki i Wigury z ul. Wyszyńskiego, kładka w Parku Wiosny Ludów.
  50. ↑ Struktura demograficzna. stat.gov.pl, 2023-12-31. [dostęp 2024-08-24]. (pol.).
  51. ↑ GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1999.
  52. ↑ Joanna Stańczak, Agnieszka Znajewska, Aleksandra Daniłowska, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym, Dorota Szałtys, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, 28 października 2014, ISSN 1734-6118.
  53. ↑ Dane krótkookresowe ⇒ Ludność. [w:] Bank Danych Lokalnych [on-line]. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-06-02].
  54. ↑ Baza Demografia [online], 25 kwietnia 2020.
  55. ↑ Gorzów Wielkopolski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2024-06-27] (pol.).
  56. ↑ Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Ludność / Ludność / Zgony według miesięcy [online], stat.gov.pl [dostęp 2022-11-30] (pol.).
  57. ↑ Analizy > Wykonanie budżetu przez lubuskie JST w roku 2012 (zestawienie tabelaryczne) PDF. Regionalna Izba Obrachunkowa w Zielonej Górze. s. 24, 41. [dostęp 2014-10-10].
  58. ↑ Spis laureatów nagrody Gminy Fair Play. [dostęp 2010-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-13)].
  59. ↑ Stopa bezrobocia. Powiatowy Urząd Pracy w Gorzowie Wielkopolskim. [dostęp 2014-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-05)].
  60. ↑ Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 117
  61. ↑ Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 197
  62. ↑ Artur Brykner, Dariusz Barański, Kronika Wieku, s. 47, 2002, ISBN 83-88784-85-4.
  63. ↑ Historia ZWCh „Stilon”. www.stilon.com.pl. [dostęp 2013-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-31)].
  64. ↑ Jerzy Synowiec: Stilon – piękna historia Gorzowa. [w:] A-Zetka [on-line]. Firma Alpi, 12-07-23. [dostęp 2014-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-03)].
  65. ↑ Łukasz Jaeszke: Zwolnienia w Sumitomo Electric w Gorzowie. Evertiq New Media AB, 2012-08-09. [dostęp 2014-10-10].
  66. ↑ Otwarto nową galerię handlową w Gorzowie Wlkp [online], Onet.pl, 18 kwietnia 2012 [dostęp 2014-11-30] [zarchiwizowane z adresu 2014-11-30].
  67. ↑ Tylko u nas: tak na Manhattanie rosła galeria Manhattan. Zaraz będzie mieć trzy lata.
  68. ↑ Katarzyna Warnke; Marcin Cichoń: Atak zakupoholików na Zawarcie. gorzow24.pl, 2012-04-18. [dostęp 2013-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-22)].
  69. ↑ Miłosz Żurawski: Nowe C.H. w Gorzowie. gorzow24.pl, 2010-06-15. [dostęp 2013-02-18].
  70. ↑ Filip Górecki: Podsumowanie 2012: marzec, kwiecień. gorzow24.pl, 2012-12-25. [dostęp 2013-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  71. ↑ Na północnym obrzeżu Gorzowa powstanie ogromny park handlowy.
  72. ↑ Radosław Skarżyński: Gorzów „miastem lwa”. Zobacz zdjęcia najnowszych autobusów. [w:] Gorzowska Komunikacja Miejska [on-line]. 2011-08-17. [dostęp 2014-11-30].
  73. ↑ Radosław Skarżyński: Nowe autobusy przekazane dla MZK. [w:] Gorzowska Komunikacja Miejska [on-line]. 2014-10-22. [dostęp 2014-11-30].
  74. ↑ Więcej autobusów. [w:] Gorzów przystań [on-line]. Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2014-10-21. [dostęp 2014-11-30].
  75. ↑ MZK Gorzów – Tabor. Miejski Zakład Komunikacji w Gorzowie Wielkopolskim Sp. z o.o. [dostęp 2014-11-30].
  76. ↑ Automaty biletowe już niebawem. www.infogorzow.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-13)].
  77. ↑ MZK Modernizuje się: będą automaty do biletów. www.infogorzow.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-25)].
  78. ↑ Rozkład jazdy MZK Gorzów. www.mzk-gorzow.com.pl. [dostęp 2013-02-18].
  79. ↑ Jarosław Miłkowski: Ilu pasażerów jeździ tramwajem, a ilu autobusem? Która linia jest najpopularniejsza?. 2022-08-15. [dostęp 2022-08-15].
  80. ↑ Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2009-01-26].
  81. ↑ Bezpośrednim pociągiem z Gorzowa do Szczecina? To możliwe [online], gorzowianin.com [dostęp 2022-01-16] (pol.).
  82. ↑ Dojedziemy pociągiem do Strefy Ekonomicznej w Gorzowie? [online], gorzowianin.com [dostęp 2022-01-16] (pol.).
  83. ↑ Karol Trammer: Miasta niezelektryfikowane. [dostęp 2024-01-16].
  84. ↑ Gorzów Wielkopolski podzieli się na dzielnice? Prezydent spełnia przedwyborczą obietnicę [online], Onet.pl, 29 listopada 2015 [dostęp 2016-01-08] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-02].
  85. ↑ a b Miasta partnerskie. um.gorzow.pl. [dostęp 2024-04-24]. (pol.).
  86. ↑ Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. bip.uke.gov.pl. [dostęp 2024-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-15)]. (pol.).
  87. ↑ Struktura. gorzow-wielkopolski.policja.gov.pl. [dostęp 2024-09-04]. (pol.).
  88. ↑ Placówka SG. strazgraniczna.pl. [dostęp 2024-09-05]. (pol.).
  89. ↑ Struktura organizacyjna. gov.pl. [dostęp 2024-09-05]. (pol.).
  90. ↑ Straż Miejska. um.gorzow.pl. [dostęp 2024-09-04]. (pol.).
  91. ↑ Filip Górecki: Debatowali o szpitalu. Spółka dziejową koniecznością?. 2013-02-16. [dostęp 2012-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-22)].
  92. ↑ [1]
  93. ↑ Wojsko wróci do Gorzowa. Powstanie nowa jednostka wojskowa i WOT [online], com/wiadomosc/23568-wojsko-wroci-do-gorzowa-powstanie-nowa-jednostka-wojskowa-i-wot.html [dostęp 2024-04-23] (pol.).
  94. ↑ Wydział Edukacji Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego » [online], www.wed.edu.gorzow.pl [dostęp 2020-11-03].
  95. ↑ Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu – nowoczesne kształcenie w Gorzowie [online], Gorzów – Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu – nowoczesne kształcenie w Gorzowie [dostęp 2020-11-03].
  96. ↑ Muzeum Lubuskie – Kolejna witryna oparta na WordPressie.
  97. ↑ WiMBP w Gorzowie Wlkp: Zbiory WiMBP w Gorzowie Wlkp. [dostęp 2008-08-12].
  98. ↑ O nas [online], mosart.pl [dostęp 2024-09-15] (pol.).
  99. ↑ Miejskie Centrum Kultury
  100. ↑ artykuł o otwarciu Filharmonii Gorzowskiej z portalu gorzow24.pl z 19 maja 2011. [dostęp 2011-05-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 maja 2011)].
  101. ↑ Dlaczego w Gorzowie bardzo udał nam się jazz. [w:] Gazeta.pl Gorzów Wielkopolski [on-line]. Agora S.A., 2009-12-23. [dostęp 2014-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-26)].
  102. ↑ Adam Sobota: XXXIV Konfrontacje Fotograficzne 2008. Gorzowskie Towarzystwo Fotograficzne, 2008. [dostęp 2009-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-13)].
  103. ↑ Urząd Miasta Gorzowa, Gorzów Wielkopolski, roz. „Co nam w duszy gra”, 2019, ISBN 978-83-927926-4-2.
  104. ↑ Romane Dyvesa – Multimedialna Encyklopedia Gorzowa [online], encyklopedia.wimbp.gorzow.pl [dostęp 2020-11-05] (ang.).
  105. ↑ PAP: Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa 2008. ziemialubuska.pl. [dostęp 2009-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-14)].
  106. ↑ Dariusz Barański: W Gorzowie trwa konkurs młodych pianistów. Gazeta Wyborcza Gorzów/Agora SA, 2008-10-14. [dostęp 2009-03-06].
  107. ↑ Marcin Słowiński: XXV Gorzowskie Spotkania Teatralne tuż, tuż. Co zobaczymy?. gorzow24.pl, 2008-11-12. [dostęp 2009-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-25)].
  108. ↑ O festiwalu. Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie Wielkopolskim. [dostęp 2014-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-04)].
  109. ↑ Jarosław Libelt: XI Biennale Sztuki Sakralnej – Ostatnie sacrum?. Tygodnik Niedziela edycja zielonogórsko-gorzowska 16/2004. [dostęp 2009-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-27)].
  110. ↑ Dni Gorzowa nad Wartą. [dostęp 2021-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-19)].
  111. ↑ Bernard Woltmann, Zarys historii sportu w Gorzowie Wlkp: 1945–1997, s. 32, 1998.
  112. ↑ Robert Borowy, Siedem dekad Stali: KS Stal Gorzów Wlkp. 1947-2017 : 70 lat, s. 13., 2017.
  113. ↑ Parafia Greckokatolicka pw. Św. Jozafata Biskupa i Męczennik w Gorzowie Wielkopolskim [online], grekokatolicy.pl [dostęp 2023-01-15].
  114. ↑ Dekanat szczeciński [online], orthodox.pl [dostęp 2023-01-15].
  115. ↑ Gorzów Wielkopolski – kościół Świętej Trójcy [online], luteranie.pl [dostęp 2023-01-15].
  116. ↑ Gorzów Wielkopolski [online], luteranie.pl [dostęp 2023-01-15].
  117. ↑ Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2021-11-11].
  118. ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2021-11-11].
  119. ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2021-11-11].
  120. ↑ Adresy kościołów [online], kosciolbozy.pl [dostęp 2021-11-11].
    * Kościół Boży „Dla Ciebie Niebo” [online], dlaciebieniebo.pl [dostęp 2021-11-11].
  121. ↑ Zbory [online], kbwch.pl [dostęp 2021-11-09].
  122. ↑ Super User, Diaspora [online], reformowany.pl [dostęp 2017-07-09].< br />*Parafie Kościoła [online], reformowani.pl [dostęp 2021-11-11].
  123. ↑ Ewangeliczny Zbór Reformowany w Gorzowie Wielkopolskim [online], reformowanigorzow.pl [dostęp 2021-11-11].
  124. ↑ Kontakt – Zbory [online], zboryboze.pl [dostęp 2023-03-27].
  125. ↑ Paweł Ciecieląg i inni, Wyznania religijne w Polsce w latach 2019–2021, Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2022, s. 237, ISBN 978-83-67087-17-9.
  126. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-02-05].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gorzów_Wielkopolski&oldid=75123041”