Jaz Czersko Polskie
Jaz Czersko Polskie – jaz walcowy położony w rejonie ujścia Brdy do Wisły w Bydgoszczy, na stopniu wodnym „Czersko Polskie” otwierającym drogę wodną Wisła-Odra.
 Widok od strony toru regatowego | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Droga wodna | |
| Lokalizacja |
na 2,8 km |
| Stopień wodny |
Hydrowęzeł Czersko Polskie |
| Budowa | |
| Lata budowy | |
| Dane techniczne | |
| Rodzaj | |
| Różnica poziomów |
3-5 m |
Położenie na mapie Bydgoszczy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |
 53°06′40″N 18°07′13″E/53,111111 18,120278
| |
Jest najstarszym w Polsce jazem typu walcowego. Stanowi unikatowe dzieło budownictwa hydrotechnicznego w Polsce i w Europie, utrzymane w stanie sprawnym technicznie, w kształcie oryginalnym z początku XX wieku[1].
Lokalizacja edytuj
Jaz położony jest przy ul. Toruńskiej 157b na styku osiedli: Brdyujście, Łęgnowo i Zimne Wody w Bydgoszczy. Obiekt zamyka od południowego wschodu tor regatowy i odcinek Brdy, w odległości 2,8 km od początku drogi wodnej Wisła-Odra. Jest najdalej na południe wysuniętym obiektem stopnia wodnego Czersko Polskie[2].
Historia edytuj
Pierwsze prace nad kanalizacją odcinka Brdy w obrębie Bydgoszczy przeprowadzono w latach 1877–1879. W tym okresie wybudowano śluzę Brdyujście i dwa jazy iglicowe w Czersku Polskim o niewielkim piętrzeniu. Kolejnym stopniem na rzece był stopień Kapuściska zlokalizowany na szóstym kilometrze Brdy. W czasie modernizacji wodnego węzła bydgoskiego w latach 1904–1907, stopień ten zlikwidowano zwiększając piętrzenie w Brdyujściu.
W celu podwyższenia piętrzenia w miejscu istniejącego poprzednio jazu kozłowo-iglicowego o wysokości piętrzenia 50 cm wybudowano jaz walcowy. Stalowe elementy poprzedniego jazu zostały rozebrane, a jego granitowe przyczółki prawdopodobnie zachowały się do dzisiaj i znajdują ponad metr pod wodą, kilkadziesiąt metrów powyżej jazu[3]. Inwestycja w 66% finansowana była z funduszy Bydgoszczy, a w 33% z dotacji rządu pruskiego. Koszt budowy jazu i elektrowni, usytuowanej na jego lewym przyczółku wyniósł 1,2 mln marek[1].
Główną przyczyną modernizacji stopnia wodnego i budowy jazu walcowego była konieczność poszerzenia Portu Drzewnego w Bydgoszczy, w obliczu wzrastającego transportu drewna z Królestwa Kongresowego i Małopolski do Cesarstwa Niemieckiego drogą wodną Wisła-Odra. Po budowie jazu, w 1906 r. przez Brdyujście przetransportowano 5 mln m³ drewna, co stanowiło ⅓ importu drewna całej Rzeszy Niemieckiej[4].
W latach 1994–1997 jaz rozbudowano o przelew boczny, żelbetowy, trzyprzęsłowy, na którego wypadzie powstała (1997) druga elektrownia wodna wyposażona w 4 hydrozespoły z turbinami systemu Kaplana. W 2005 r. wykonano remont jazu walcowego, którego celem było przywrócenie mechanizmom wyciągowym oraz innym urządzeniom zdolności eksploatacyjnej[1].
Funkcja edytuj
Zadaniem jazu jest przepuszczanie wód rzeki Brdy spiętrzonych dla potrzeb żeglugi na odcinku Czersko Polskie – hydrowęzeł Bydgoszcz przy ograniczeniu do minimum wahań zwierciadła wody na Brdzie. Piętrzenie na jazie (średnio 3,76 m) gwarantuje żeglowność na Brdzie na odcinku Śluza Miejska w Bydgoszczy–Śluza Czersko Polskie, niezakłóconą pracę ujęć wodnych, wylotów kanalizacji deszczowych oraz stabilizację wód gruntowych i odwodnienie terenów przyległych do rzeki[1].
Od 1997 r.[5] jaz jest wspomagany przez sąsiednią elektownię wodną „Mewat”, która przejmuje w normalnych warunkach przepływ rzeki.
Konstrukcja edytuj
Jaz posiada jednoprzęsłową konstrukcję betonową o szerokości 22 m. Zamknięcie stanowi walec stalowy o średnicy 2,5 m, poruszany elektrycznie bądź ręcznie za pomocą łańcucha Galla po zębatych torach zamontowanych w przyczółkach. Uszczelnienie walca stanowi belka dębowa zamocowana wzdłuż walca w wyprofilowanym z blachy stalowej gnieździe[1].
Podnoszenie i opuszczanie walca realizowane jest z pomocą mechanizmu wyciągowego napędzanego silnikiem elektrycznym o mocy 17 kW lub awaryjnie ręcznie – przez dwie korby łączone łańcuchem sworzniowym. Mechanizm wyciągowy umieszczono na prawym przyczółku jazu, na stalowym pomoście[1].
Nad jazem poprowadzono pomost operacyjny, wykonany w formie mostu w konstrukcji stalowej, o długości 24,90 m. Konstrukcja pomostu pełni również zadania belki oporowej podczas szandorowania[1].
Rzędna progu wynosi 29,72 m Kr. Maksymalna przepustowość jazu to 115–176 m³/s, w zależności od stopnia podtopienia progu[1].
Dodatkowe obiekty edytuj
Przy jazie znajdują się:
- przepławka dla ryb (prawy przyczółek jazu) wybudowana w 1999 r.
- elektrownia wodna w maszynowni jazu (na lewym brzegu, moc 100 kW) – max. przełyk 3,5 m³/s
- elektrownia wodna na prawym brzegu jazu – przelew boczny (administrator spółka MEWAT) – max. przełyk 30 m³/s
Na bloku siłowni (przyczółka) znajduje się zabytkowy, dwukondygnacyjny budynek, murowany z cegły, w którym z początkiem XX wieku pomieszczono maszynownię z generatorem oraz rozdzielnię i akumulatorownię (pracowała do lat 60. XX w.)[1].
Architektura edytuj
Architektura jazu, elektrowni i obiektów składowych stopnia wodnego ukształtowana jest w formach właściwych dla historyzmu przełomu XIX/XX wieku. Te preferencje estetyczne wpisują budowle hydrotechniczne w krajobraz przyrodniczy Brdy, stanowiąc również o walorach tego dzieła budownictwa wodnego dla kultury i cywilizacji europejskiej[1].
W 2005 r. jaz wraz z budynkami technicznymi został wpisany do rejestru zabytków[6].
Administracja edytuj
W 2014 roku zarządcą jazu Czersko Polskie był Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Zarząd Zlewni Wisły Kujawskiej w Toruniu. Obiektami na miejscu zarządza Nadzór Wodny w Bydgoszczy mający swoją siedzibę na terenie stopnia Czersko Polskie[2]. Administratorem przelewu bocznego i elektrowni wodnej na prawym brzegu jest spółka „Mewat”.
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i j Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. [w.] Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu.
- ↑ a b Monografia mostów województwa kujawsko-pomorskiego. Brda i Kanał Bydgoski. Tom II z serii: Mosty z biegiem rzek pod red. Krzysztofa Dudka. Bydgoszcz – Grudziądz 2012. Wydawca: Związek Mostowców Rzeczypospolitej Polskiej Oddział Pomorsko-Kujawski. ISBN 978-83-934160-2-8.
- ↑ Maciej Kulesza: Bydgoski jaz walcowy z zewnątrz i od kuchni. Unikatowy zabytek. 2020-09-28. [dostęp 2020-09-29].
- ↑ Kocerka Henryk. Historia toru regatowego w Brdyujściu 1912-2004. [w.] Kronika Bydgoska XXVI (2004). Bydgoszcz 2005.
- ↑ http://www.trmew.pl/index.php?strona=publikacje2&dzial=Ekologiczne%20aspekty%20MEW dostęp 2010-01-07.
- ↑ http://www.kobidz.pl/app/site.php5/article/1469/3159.html Rejestr zabytków województwa kujawsko-pomorskiego na stronie http://www.kobidz.pl/app/site.php5/Show/1.html KOBiDZ.
Bibliografia edytuj
- Bartowski Krzysztof: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005). In. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005.
- Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. [w.] Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu
- Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928.
- Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773–1915. In. Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002.
- Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego na stronie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy