Kowalscy herbu Wieruszowa

Kowalscy herbu Wieruszowa, Wierusz-Kowalscy – polska rodzina szlachecka pochodząca z Ziemi Wieluńskiej.

Wieruszowa Herb Wieruszów-Kowalskich

Historia rodu

Pierwszym znanym Wieruszem był Lutold Wierusz wspominany na początku XIV w. Kolebką rodu był Wieruszów, który należał do przodków Lutolda już w XIII wieku, a prawdopodobniej również wcześniej. W tym czasie (XIII, XIV w.) Wieruszowie byli najpotężniejszym rodem Ziemi Wieluńskiej. Prócz Wieruszowa należało do nich 20 okolicznych wsi. Sprawowali również najważniejsze urzędy w regionie. Fundatorzy wielu parafii i klasztorów (np. Klasztor Ojców Paulinów w Wieruszowie, Klasztor Franciszkanów w Wieluniu). Klemens Wierusz (zm. 1420), najstarszy syn Bernarda, starosty wieluńskiego, odziedziczył największą i najbardziej prestiżową część rodowego majątku (Wieruszów, Kowale, Praszkę). Jego potomkowie za główna siedzibę obrali Kowale, i z tego powodu zaczęli posługiwać się nazwiskiem Kowalski (Wierusz-Kowalski). Młodsi bracia Klemensa dali początek młodszym liniom rodu (m.in. Niemojowskim, Bielskim, Walichnowskim, Walkonowskim).

Podstawą świetności Kowalskich, prócz wcześnie utraconego Wieruszowa, był kompleks terytorialny na Ziemi Wieluńskiej, w górnym biegu Prosny, przylegający do granicy ze Śląskiem, obejmujący cztery parafie (Praszka, Kowale, Strojec, Żytniów) z miastem Praszka oraz wsiami: Kowale, Gana, Strojec, Żytniów, Cieciułów.

Z biegiem czasu ród mocno się rozrodził, tworząc linie na Kowalach, Ganie, Praszce, Żytniewie i Cieciułowie. Z powodów późniejszych działów, kolejne linie uległy dalszej pauperyzacji. Inne utrzymały się w warstwie średniej szlachty dzięki majątkom pozyskanym poza Ziemią Wieluńską (Ziemia Sieradzka, Podlasie, Wielkopolska, Podole, Brandenburgia). Pierwotne siedziby Kowalskich (Praszka, Kowale, Strojec, Żytniów) weszły stopniowo w posiadanie innych rodów.

W XIX wieku do najbardziej znanych należały gałąź podlaska (m.in. Pratulin), sieradzka (m.in. Kozuby Nowe), wielkopolska (m.in. Gryżyna) i zgermanizowana pomorsko-brandenburska. Przedstawiciele tej ostatniej uzyskali w 1811 r. potwierdzenie szlachectwa od króla pruskiego z nazwiskiem von Schmidt-Wierusz-Kowalski, dziedzicząc na Berkenowie (niem. Berkenow), Ząbrowie (niem. Semerow), Szczytnikach (niem. Bothenhagen) i Skalinie (niem. Schellin). W połowie XIX w. weszli także w posiadanie majątku Mościska w Wielkim Księstwie Poznańskim (1854 r.), a w 1893 r. utworzyli z niego rodzinny fideikomis (ordynację). Z młodszych linii Wieruszów najbardziej znanym rodem byli Niemojowscy.

Wierusz-Kowalscy różnych linii

• Alfred Wierusz-Kowalski, malarz (1849–1915)
• Bronisława Wierusz-Kowalska, polska pisarka i tłumaczka literatury francuskiej (zm. 1920)
• Czesław Kowalski-Wierusz, malarz (1882–1984)
• Jan Wierusz-Kowalski, benedyktyn, religioznawca (1912–2000)
• Janina Wierusz-Kowalska, malarka, pedagog
• Janusz Kowalski, harcmistrz (1905–1963)
• Joanna Wierusz-Kowalska, malarka (1930–2005)
• Józef Wierusz-Kowalski, fizyk, dyplomata (1866–1927)
• Kazimierz Kowalski, śpiewak operowy (ur. 1951)
• Michał Wierusz-Kowalski, medioznawca, publicysta, zawodnik jeździecki (1975–2016)
• Tadeusz Kowalski, agronom (1841–1904)

Bibliografia

• Kamler M., Przemoc między szlachtą sieradzką w XVII wieku, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2011.
• Nejman E. H., Szlachta Sieradzka XIX wieku. Herbarz, Zduńska Wola 2013.
• Plewczyński M., Wagner M., Kowalscy, Oficyna Wydawnicza „ARETE”, Warszawa 1991.
• Stolarczyk T., Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluńskie Towarzystwo Naukowe, Wieluń 2005.
• Ledebur L. von, Adelslexikon der Preussischen Monarchie, 1855.
• Krische P., Riemann K., Die Provinz Posen: ihre Geschichte und Kultur unter besonderer Berücksichtigung ihrer Landwirtschaft, R. Weicke, 1907