Morze Azowskie

akwen na północy Morza Czarnego

Morze Azowskie (ros. Азовское море; ukr. Азовське море, krymskotat. Azaq deñizi) – część Morza Czarnego w jego północnej części, znajdująca się u wybrzeży Ukrainy oraz Rosji.

Morze Azowskie
Ilustracja
Morze Azowskie widziane z satelity
Kontynent

Europa

Państwa

 Rosja
 Ukraina

Powierzchnia

37 605 km²

Średnia głębokość

7 m

Największa głębia

13,5 m

Zasolenie

2 – 14
śr. 9,6 – 12[1]

Temperatura

od -1 do 27 °C

Typ morza

śródlądowe

Położenie na mapie Morza Czarnego
Mapa konturowa Morza Czarnego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Morze Azowskie”
Ziemia46°N 37°E/46,000000 37,000000

Geografia

edytuj
 
Większe mierzeje na Morzu Azowskim. Na Ukrainie: 1. Arabacka, 2. Fedotowa, 3. Obyticzna, 4. Berdianśka, 5. Biłosarajśka, 6. Krywa; w Rosji: 7. Bieglickaja, 8. Głafirowskaja (wschodnia) i Jejskaja (zachodnia), 9. Dołgaja, 10. Kamyszewatskaja, 11. Jasienskaja, 12. Aczujewskaja, 13. Czuszka

Od Morza Czarnego oddzielone jest przez Półwysep Kerczeński (część Krymu) na południu i południowym zachodzie oraz Tamański na południu i południowym wschodzie. Łączy się z nim przez Cieśninę Kerczeńską znajdującą się pomiędzy tymi dwoma półwyspami. Na południowym zachodzie szperk Mierzei Arabackiej odcina limany Sywasza od wód Morza Azowskiego.

Powierzchnia morza wynosi blisko 38 tys. km², średnia głębokość 7 m, a maksymalna dochodzi do 13,5 m. Temperatura wód powierzchniowych wynosi ok. 1 °C zimą i 25–27 °C latem, a zasolenie waha się pomiędzy 2 a 14‰. Główne zatoki to: Obyticzna, Arabacka, Termiucka, Berdiańska, Kazantypska, Taganroska, Jasieńska.

Do Morza Azowskiego uchodzą Don i Kubań. Głównymi portami są: Taganrog, Jejsk (Rosja) oraz Berdiańsk, Mariupol (Ukraina). Rozwinięty jest połów sandaczy, sardeli i śledziowatych[2]. Wody morza są stosunkowo mocno zanieczyszczone[3].

Historia

edytuj
 
Morze Azowskie i Morze Czarne obecnie (jasnoniebieskie) i w 5600 p.n.e. (ciemnoniebieskie) wg teorii Ryana-Pitmana

Zgodnie z teorią Ryana-Pitmana powstało około 5600 roku p.n.e. wskutek zalania leżącego ówcześnie około 120 m p.p.m. słodkowodnego Morza Czarnego wodami Morza Śródziemnego i powiększenia jego obszaru głównie na północ, północny zachód i zachód. Wysuwane są przypuszczenia, że powódź ta zainspirowała mity o Potopie spotykane u ludów Europy i Bliskiego Wschodu, w tym w Biblii.

 
Tanais i inne miasta greckie północnego Nadczarnomorza, ok. 450 p.n.e.
 
Ptolomejska mapa Tabvla Asiae II m.in. z Morzem Azowskim (Mæotic Palus), wyd. Girolamo Porro, Wenecja, 1598
 
Ludy Stepu Pontyjskiego ok. 650 n.e.

W starożytności (ok. VII w. p.n.e. – IV w. n.e.) nosiło nazwy Jeziora Meockiego lub Meotydy (starogr. ἡ Μαιῶτις λίμνη, łac. Palus Maeotis, Maeotica, Maeotius, Maeotis Lacus[4]) pochodzące od Meotów[5] a także Cimmeriae Paludes, Cimmericum od starogreckiej oraz łacińskiej nazwy Krymu a także Morza Bosporskiego (łac. Bosporicum Mare) od Królestwa Bosporu[6]. Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej” na określenie współczesnego Morza Azowskiego używał również scytyjskiej nazwy Temerinda, którą tłumaczył jako matkę mórz (łac. Mater Maris)[7].

Rejon Morza Azowskiego zajmowany był przez nomadzkie plemiona sarmackieRoksolanów, Aorsów i Alanów[8] wypartych przez Hunów[9]. Około połowy III w. n.e. pojawiło się nad nim wschodniogermańskie (skandynawskie) plemię Herulów.

Pod koniec lat 70. VI w. wybrzeże Morza Azowskiego znalazło się w granicach będącego u szczytu swej potęgi pierwszego kaganatu tureckiego – imperium wschodnich ludów turkuckich, którzy w 576 roku wsparci przez Utigurów zaatakowali ziemie Bizancjum zdobywając m.in. Krym, skąd zostali wyparci[10]. W okresie od VI do połowy VII wieku Morze Azowskie stało się morzem wewnętrznym Wielkiej Bułgarii – ziem zamieszkałych przez plemiona protobułgarskie[11].

W latach między 630 a 650 na ziemie Wielkiej Bułgarii swoją ekspansję skierowali Chazarowie. Zwyciężyli oni w wojnie z plemionami protobułgarskimi i zajmując ich tereny, zmusili część z nich ich do ucieczki[12]. Na zdobytych terenach utworzyli własne państwo zwane Kaganatem Chazarskim – konglomerat etniczny (m.in. Alanowie, Goci, Protobułgarzy, Madziarowie, Pieczyngowie, Rusowie, Oguzowie[13]), będące typowym przykładem imperium wojskowo-administracyjnego, nieposiadającego jednolitej gospodarki i opierającym swoje istnienie na przemocy. W ocenie niektórych historyków wywarli ujemny wpływ na rozwój kultury w Europie Wschodniej[14]. Wokół typowych dla plemion koczowniczych zimowisk zaczęły powstawać osiedla o charakterze miejskim, korzystając z dogodnych warunków, tzn. położenia na szlakach handlowych. Zamieszkane były przez zróżnicowaną etnicznie ludność: kupców i rzemieślników. Od 2. połowy VII wieku nastąpiło odrodzenie się starych miast greckich (dzisiejsze: Kercz, Tmutarakań, Fanagoria), zniszczonych wcześniej przez Hunów. Nastąpił intensywny rozwój rzemiosła w miastach oraz rolnictwa i hodowli na prowincji[15].

 
Morze Azowskie. Plaża złożona z detrytusu muszlowego na Półwyspie Kerczeńskim na Krymie.

Przypisy

edytuj
  1. średnia dla lat 1922-1989; Aleksey N. Kosarev, Andrey G. Kostianoy, Tamara A. Shiganova The Sea of Azov [w:] Handbook of Environmental Chemistry, Volume 5: Water Pollution, wrzesień 2007, str. 9-11
  2. Azowskie Morze – WIEM, darmowa encyklopedia. portalwiedzy.onet.pl. [dostęp 2015-11-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-14)].
  3. Azowskie, Morze, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-11-11].
  4. Pliniusz Starszy Naturalis Historia wyd. 77–79 n.e.
  5. (ros.) МЕОТИДА [w:] Большой энциклопедический словарь: МЕОТИДА
  6. Gelliusz Noctes Atticae (Noce attyckie)
  7. (ang.) MAEOTIS PALUS [w:] William Smith Dictionary of Greek and Roman Geography, illustrated by numerous engravings on wood
  8. Kronika Wcześniejszej Dynastii Han”, StrabonGeographica hypomnemata (Γεωγραφικά ὑπομνήματα), ok. 21 n.e.
  9. Klaudiusz Ptolemeusz
  10. Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków. s. 48-50.
  11. Teofan Wyznawca, Nicefor
  12. Wasilewski T.: Historia Bułgarii..., s. 33
  13. Miśkiewicz M.: Europa wczesnego średniowiecza..., s. 60–61.
  14. A. Smirnow: Z odległej przeszłości ludów środkowego Powołża... s. 45–46.
  15. N. Jakowlenko: Historia Ukrainy. Od czasów najdawniejszych... s. 88.

Bibliografia

edytuj