Pola irygacyjne Wrocławia

Pola irygacyjne Wrocławia (pola irygacyjne na Osobowicach, Städtliche Rieselfelder) – obszar pól irygacyjnych położonych w północnej części miasta. Powstały w 1881 r. i pełniły przez przeszło 100 lat funkcję naturalnej oczyszczalni ścieków wrocławskiej aglomeracji miejskiej (naturalna oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna). Była to jedna z pierwszych w Europie oczyszczalni ścieków. W związku z uruchomieniem Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków na Janówku, udział pól irygowanych w procesie oczyszczania ścieków ulegał systematycznemu zmniejszaniu – zarówno pod względem ilości ścieków, jak i powierzchni zalewanej. Eksploatację pól ostatecznie zakończono w roku 2013. Obecnie pola irygacyjne na Osobowicach są zasilane tylko wodą z opadów atmosferycznych. Taka sytuacja spowodowała trwałe obniżenie się dotychczasowych poziomów wód gruntowych. Teren pól położony jest na Równinie Wrocławskiej, w obszarze dawnej dzielnicy Psie Pole pomiędzy osiedlami: Osobowice (na południe od pól irygacyjnych), Rędzin i Lesica (na południowy zachód od pól), Lipa Piotrowska i Świniary (na północny wschód od pól, za linią kolejową nr 271).

Historia

Początki funkcjonowania we Wrocławiu pól irygacyjnych sięgają roku 1881, kiedy to oddano do eksploatacji pierwsze urządzenia na tym terenie. Decyzja o wyborze tego terenu na jedną z pierwszych w Europie oczyszczalni ścieków w XIX w. wynikała z kilku kryteriów. Po pierwsze własność gruntu, który musiał należeć do gminy. Po drugie odpowiednie warunki hydrogeologiczne i glebowe. Po trzecie warunki topograficzne, relatywnie bliska odległość od centrum miasta w celu wybudowania kolektora transportującego ścieki z przepompowni na pola irygacyjne.

Na początku XX w. całkowita powierzchnia pól irygowanych wyniosła ok. 1280 ha. Pod koniec II wojny światowej, podczas oblężenia Wrocławia w 1945 r., pola zostały zaminowane, zalane i częściowo zdewastowane. W okresie powojennym pola zostały przywrócone do funkcjonalności i włączone do powstałego Państwowego Gospodarstwa Rolnego Osobowice, które zajmowało się ich eksploatacją i utrzymaniem. Przepustowość projektowa tej oczyszczalni wynosiła 70 tysięcy m³ na dobę. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nastąpiło przeciążenie pól irygacyjnych; trafiało tu zbyt dużo ścieków w stosunku do możliwości prawidłowego ich oczyszczania, co z kolei powodowało znaczne zanieczyszczenie Odry, do której odprowadzano niedostatecznie oczyszczone ścieki. Dopiero oddanie w 2001 roku oczyszczalni ścieków na Janówku pozwoliło na odciążenie pól irygacyjnych i dostosowanie ilości ścieków tu trafiających do możliwości pól w zakresie ich oczyszczania. Na rok 2002 oprowadzano z pól irygacyjnych do Odry około 53 350 m³ na dobę oczyszczonych ścieków. Na rok 2008 na pola trafiało około 45 tys. m³ ścieków na dobę

Kalendarium

rok	wydarzenie
1881	budowa pierwszych urządzeń na polach irygacyjnych Osobowice
1976	rozpoczęcie budowy Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków (WOŚ), zwanej wówczas Centralną
1978	wstrzymanie prac przy budowie WOŚ, z powodu braku środków finansowych
1982	wznowienie budowy oczyszczalni ścieków
1980-1989	największa ilość ścieków trafiających na pola irygacyjne: średnio 170-180 tysięcy m3 na dobę, nawet 210 tysięcy m³ na dobę
1996	zakończenie pierwszego etapu budowy WOŚ i przekazanie w zarząd Miejskiemu Przedsiębiorstwu Wodociągów i Kanalizacji Spółka S.A. (MPWiK) we Wrocławiu
2001	ostateczne zakończenie rozruchu i uroczyste oddanie Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków, zmniejszenie ilości ścieków trafiających na pola irygacyjne
2004	przejęcie terenów od miasta przez MPWiK
2009	rozpoczęcie modernizacji i rozbudowy WOŚ
2012	zakończenie rozbudowy Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków
2015	zakończenie zalewania pól irygacyjnych na Osobowicach
2019	publikacja opracowania „Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne”
2020-2022	przeprowadzenie (powtórnej) inwentaryzacji przyrodniczej pól

Współczesność

Pola irygacyjne obejmują obecnie obszar o powierzchni 1100 ha (1044,15 ha), na którym rozmieszczone są podziemne dreny i osadniki do przetrzymywania ścieków.. Polami irygacyjnymi zarządza Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. we Wrocławiu. Przez pola przepływa Trzciana, której korytem odprowadzana jest z pól woda do rzeki Odry. Na terenie pól irygacyjnych istnieje 11 osadników ziemnych, dwukomorowych ze szlamownikiem, około 250 km rowów doprowadzających i odprowadzających ścieki oraz wody. Pod względem zagospodarowania terenu 852,49 ha zajmują pola irygowane pokryte roślinnością trawiastą; pozostały obszar to drogi, osadniki ziemne, wały, tereny zadrzewione, nieużytki.

A8 i DK5 w rejonie pól irygacyjnych, na północ od Odry

Obszar pól irygacyjnych przecinały lokalne drogi – ulice o niewielkim natężeniu ruchu i znaczeniu wyłącznie lokalnym, co zostało zmienione (Ulica Lipska – obecnie droga wojewódzka nr 327, Ulica Szachistów – obecnie droga wojewódzka nr 320; lokalne ulice: Ulica Wrzosowa, Ulica Ćwiczebna, Ulica Ślazowa, Ulica Szczawiowa, Ulica Łyżwiarzy, Ulica Kajakarzy, Ulica Zapotocze, Ulica Koszykarzy). Obszar pól przecinają także dwie drogi, na których istnieje znaczne natężenie ruchu pojazdów:

• Autostradowa Obwodnica Wrocławia (przecina pola w rejonie osiedla Rędzin)
• Obwodnica Śródmiejska – droga krajowa nr 5 (południowo-wschodni kraniec pól).

Przyroda

Las Osobowicki, Szaniec Szwedzki, kanał wodny pól irygacyjnych

Pola irygacyjne stanowiły naturalną, ekologiczną oczyszczalnię ścieków. Na niezabudowanym obszarze dokonywało się irygacji (wprowadzenia w grunt) ścieków. W odstojnikach osadzały się zanieczyszczenia. Woda przepływała przez grunt, w którym dokonywał się proces filtracji wody. Była ona następnie zbierana i odprowadzana kanałami do recypienta. Taki obszar stanowił miejsce rozwoju określonego ekosystemu, choć sztucznie stworzonego przez człowieka. W przypadku pól irygacyjnych na Osobowicach, położonych w korytarzu ekologicznym Odry, występują także istotne powiązania przyrodnicze z wieloma innymi elementami środowiska naturalnego:

• z wodami powierzchniowymi, tj. ze
  • zbiornikami wodnymi (odstojniki, rozlewiska), oraz z
  • ciekami wodnymi (Odra, Widawa, Trzciana, Mokrzyca oraz systemem kanałów i rowów),
• z lasami (Las Osobowicki, Las Rędziński, lasy na lewym brzegu Odry: Las Pilczycki, Las w rejonie Nowej Karczmy i Janówka, lasy na prawym brzegu Widawy w Gminie Oborniki Śląskie)
• z innymi obszarami (Cmentarz Osobowicki, teren wojskowy, łąki, terasy, ogrody działkowe i inne).

Obszary te są oceniane jako cenne ekologicznie, a znaczne zmniejszenie ilości ścieków tu oczyszczanych, przyczyniło się początkowo do poprawy stanu środowiska przyrodniczego. Ocenia się przy tym, że całkowite zaniechanie wprowadzania wód w ten rejon powodowałoby zniszczenie aktualnie wytworzonego ekosystemu, co ocenianie jest negatywnie – stąd postulaty zachowania tego środowiska poprzez odprowadzanie wyłącznie wód deszczowych, oraz odpowiednią ochronę prawną. W ramach działań zmierzających do poprawy jakości wód postuluje się między innymi modernizację pól irygowanych.

Szczególne znaczenie pól irygacyjnych dla środowiska przyrodniczego dotyczy ptaków, jako miejsce gniazdowania i przelotów. Stwierdzono występowanie tu między innymi: kani czarnej, trzmielojada, błotniaka stawowego, dzięcioła średniego, derkacza. Ponadto można podać, że stwierdzono tu występowanie 17 gatunków drobnych ssaków. Występują tu łąki: łąki rajgrasowe, łąki z życicą wielokwiatową; trzcinowiska, mozga i pałka szerokolistna; gatunki chronione: grążel żółty, bluszcz pospolity, śnieżyczka przebiśnieg, kruszczyk szerokolistny, groszek szerokolistny, centuria pospolita, konwalia majowa oraz chroniony grzyb: sromotnik bezwstydny; rośliny z Czerwonej Listy Roślin Naczyniowych Zagrożonych w Polsce: groszek liściakowy, selernica żyłkowana. Herpetofauna reprezentowana jest przez 10 gatunków, między innymi traszkę grzebieniastą i padalca. Ocenia się występowanie z awifauny: 182 gatunków ptaków (w tym 85 wodno-błotnych), w tym 92 lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych (w tym 35 wodno-błotnych). Wśród drapieżnych ssaków, których obecność stwierdzono na polach irygacyjnych można wymienić między innymi: kunę domową, kunę leśną, łasicę, gronostaja, norkę amerykańską, lisa i borsuka.

Gleby na obszarze pól irygacyjnych to mady rzeczne i gleby gruntowo-glejowe. Przeprowadzono w latach dziewięćdziesiątych badania gleb, które.

wykazały wzbogacenie powierzchniowej warstwy tych gleb w azot, fosfor i magnez, co można by interpretować jako cechę korzystną w warunkach intensywnego użytkowania łąkowego. Równocześnie jednak stwierdzono zanieczyszczenie gleb ołowiem (do 74,2 mg/kg) i cynkiem (do 500 mg/kg), a także rtęcią (do 9,1 mg/kg). Zanieczyszczenie dotyczy warstwy do 50 cm od powierzchni, a jego stopień bardzo zależy od uziarnienia gleb, intensywności oraz długotrwałości nawadniania ściekami.

Obszar proponowany jest przez organizacje pozarządowe do utworzenia obszaru specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia) w ramach programu Natura 2000

Otoczenie prawne i plany zagospodarowania

Północna część pól irygacyjnych jest objęta miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego nr 113. W planie wydzielono kilkanaście terenów o różnym przeznaczeniu, największe z nich to wody otwarte (symbol W), użytki rolne pełniące rolę trwałych użytków zielonych (Rz), osadniki i przepompownie ścieków (NO), parki leśne (ZL), tereny zalesień (RL) i tereny zadrzewień (ZZ). Ponadto, wyznaczono siedem oddalonych od siebie stanowisk o powierzchni od około 1 ha do około 9 ha, jako postulowane użytki ekologiczne (E).

Południowa część pól irygacyjnych jest objęta miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego nr 115. Największe są parki leśne (ZL), tereny otwarte i trwałe łąki (ZR) oraz tereny zadrzewień (ZL). W planie określono, iż w celu ochrony i zachowania wartości środowiska przyrodniczego w obszarze obowiązują następujące zasady: ustala się zasadę zachowania obszarów o charakterze naturalnych terenów otwartych o wysokich wartościach przyrodniczych, z warunkiem utrzymania cennej roślinności i ekosystemu części pól irygacyjnych o szczególnym znaczeniu dla żerowania, gniazdowania i przelotów wielu gatunków ptaków (§ 6 ust. 1 pkt 3). W dalszej części, w związku z ww. zasadą, ustalono obowiązek utrzymania zasilania części pól irygacyjnych ściekami w stopniu nieprzekraczalnym dla możliwości przebiegu samooczyszczenia się gleby, zachowującym równowagę przyrodniczą najcenniejszych ekosystemów określonych niniejszą uchwałą, również w przypadku ograniczenia funkcji oczyszczania ścieków (§ 6 ust. 5 pkt 1).

W „Programie ochrony środowiska dla miasta Wrocławia na lata 2021-2025 z perspektywą do roku 2030” (UCHWAŁA NR XLVI/1194/21 RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA z dnia 25 listopada 2021 r.) pola irygacyjne wymienione są jako jeden z najcenniejszych obszarów pod względem przyrodniczym (str. 138 Programu). Zaliczono je do „strefy dominującej” zarządzania i kreowania przestrzeni przyrodniczej, która powinna zapewniać drożność korytarzy migracyjnych, kształtować bioróżnorodność i krajobraz, a także pełnić funkcję „zielonych płuc” Wrocławia, ponadto zapewniać tereny rekreacyjne i wypoczynkowe (str. 140 Programu).

Prezydent Wrocławia zapowiedział, że do końca 2022 r. zwróci się do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska z wnioskiem w sprawie utworzenia na terenie pól rezerwatu przyrody, który ma objąć powierzchnię 751 ha.

Starania o odtworzenie mokradeł

W roku kwietniu 2019 r. zawiązała się inicjatywa obywatelska „Wrocławskie Pola Irygacyjne”, która działa na bazie fanpage'u założonego w 2012 r. z inicjatywy Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego. Jej celem jest odtworzenie mokradeł na wrocławskich polach irygacyjnych, ustanowienie tam pierwszego rezerwatu przyrody we Wrocławiu oraz udostępnienie tego terenu mieszkańcom. W lipcu 2019 r. opublikowano opracowanie „Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne”, zawierające koncepcję zagospodarowania pól. W maju 2020 r., na zlecenie władz Wrocławia, rozpoczęła się (powtórna) inwentaryzacja przyrodnicza pól, która trwała do marca 2022 r. Jej przeprowadzenie pozwoliło na określenie zmian, jakie zaszły w ekosystemie pól irygacyjnych po zaprzestaniu użytkowania ich jako oczyszczalni ścieków. Mimo że potwierdzono obniżenie walorów botanicznych większej części badanego terenu, stwierdzono zarazem występowanie licznych cennych (chronionych lub zagrożonych) taksonów w tym m.in.: 17 cennych gatunków roślin naczyniowych (w tym 1 gatunek uznany za wymarły na Dolnym Śląsku), 9 cennych gatunków porostów (oraz 1 nowy dla Dolnego Śląska), 7 cennych gatunków grzybów, 30 cennych gatunków owadów, 10 chronionych gatunków płazów, 4 chronione gatunki gadów, 106 chronionych gatunków ptaków, dla których pola irygacyjne są ważną ostoją o znaczeniu międzynarodowym (IBA PL167) oraz 22 gatunki chronione ssaków.