Potaż

zanieczyszczona postać węglanu potasu K2CO3

Potaż (regionalna[potrzebny przypis], historyczna[a], rzadsza pisownia: potasz[1]) – zanieczyszczona postać węglanu potasu K2CO3, rozpuszczalna w wodzie część popiołu pochodzącego ze spalania węgla drzewnego, zawierająca również zmienne ilości innych związków potasu.
Nazwa potaż bywa używana na określenie dowolnego minerału zawierającego potas, zwłaszcza w krajach anglojęzycznych (ang. potash[2]).

Potaż
Ilustracja
Kawałki surowego potażu
Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny

zanieczyszczony
węglan potasu
K2CO3

Etymologia

edytuj

Określenie pochodzi od średniowiecznego niderlandzkiego słowa Pottasche (garnek + popiół)[1], nawiązującego do sposobu otrzymywania substancji w żelaznych naczyniach. Nazwa przyjęła się szeroko w językach europejskich, np. niem. Pottasche, ang. potash, franc. potasse, hiszp. potasa, szwed. pottaska, fin. potaska, ros. поташ (potasz), czes. potaš, lit. potašas, łot. potašs[3].

Historia

edytuj

Zastosowanie popiołu uzyskanego z roślin jako nawozu jest znane od czasów antycznych. Polska była dość długo eksporterem potażu. Szczyt produkcji potażu w Polsce osiągnięto w XVII i XVIII w.[4] Polscy specjaliści od wytwarzania potażu byli tak cenieni, że z inicjatywy kapitana Johna Smitha zostali sprowadzeni przez kolonistów angielskich do Ameryki. 1 października 1608 roku grupa polskich rzemieślników, specjalistów produkcji mydła, potażu oraz szkła przybyła do pierwszej osady kolonistów angielskich w Ameryce Północnej o nazwie Jamestown na brytyjskim statku „Mary and Margaret” i założyła pierwsze na amerykańskim kontynencie manufaktury produkcyjne[5]. Rzemieślnicy wytwarzający potaż byli więc protoplastami obecnej amerykańskiej Polonii. Istotne znaczenie produkcji potażu dla gospodarki Rzeczypospolitej poeta Ignacy Krasicki tak ujął nawet w jednej ze swoich fraszek:

„Gdyby nie było potażu
Nie byłoby ekwipażu;
Skarb to nie dość wielbiony
Z popiołów mamy galony.” –
Ignacy Krasicki (1735–1801)[6]

Manufakturowy zakład wyrobu potażu to potasznia, potażnia lub potażarnia. W Polsce istnieje wiele nazw geograficznych, których etymologia najpewniej związana jest z wytwórstwem potażu (potaszu): Potasznia, Potaszniki, Potasze, Potażnia, Potażniki.

Wytwarzaniem potażu zajmowali się także budnicy.

Sposób produkcji

edytuj

Potaż był od starożytności[potrzebny przypis] powszechnie[b] stosowany przy produkcji mydła[c], szkła, farb, wyrobów ceramicznych, barwienia i bielenia tkanin oraz przy wszelkiego rodzajach czyszczenia[1] czy jako nawóz. Produkowano go z popiołu pochodzącego ze spalania drewna i węgla drzewnego[4]. Ze względu na użycie potażu w produkcji szkła oraz konieczność opalania pieców szklarskich węglem drzewnym, huty szkła rozmieszczane były w lasach z przewagą buka[1].

Z potażu w procesie kaustyfikacji wytwarzany był potaż kaustyczny (potaż żrący), zawierający głównie wodorotlenek potasu.

Zastosowanie

edytuj
  1. XVII/XVIII w.
  2. potaż uzyskiwano w każdym domu, którego kuchnia opalana była drewnem
  3. wraz z dziegciem

Przypisy

edytuj
  1. a b c d n, potaż - Wielki słownik języka polskiego PAN [online], wsjp.pl [dostęp 2024-05-09] (pol.).
  2. The Canadian Encyclopedia: Potash. thecanadianencyclopedia.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-12)].. (ang.) [data dostępu: 22.08.08].
  3. POTAS (SCHEIKUNDIG ELEMENT). [dostęp 2018-10-18].
  4. a b Józef Nadolny. Potaż. „Drwal”. 2005 (4). s. 39. [martwy link]
  5. Long Frontier Newspaper: The First Polish Immigrants (They were here before the Pilgrims) (ang.). Polish American Center. [dostęp 2011-05-27].
  6. Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. IV, Wikiźródła, 1900–1903, s. 109 [dostęp 2022-01-10] (pol.).