Ryś iberyjski

Ryś iberyjski
	Lynx pardinus
	(Temminck, 1827)
	; Ryś Iberyjski – cała sylwetka (prawy bok)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	kotokształtne
Rodzina	kotowate
Podrodzina	koty
Rodzaj	ryś
Gatunek	ryś iberyjski
Synonimy
	Felis pardina Temminck, 1827; Lynx pardella G.S. Miller, 1907; Felis (Lynx) pardina spelaea Boule, 1919;
	Felis pardina Temminck, 1827; Lynx pardella G.S. Miller, 1907; Felis (Lynx) pardina spelaea Boule, 1919;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Zasięg występowania
	; Zasięg w 2003 r.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ryś iberyjski^[6], ryś cętkowany, ryś hiszpański^[7], ryś lamparci, pardel^[7] (Lynx pardinus) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny kotowatych, niekiedy jest traktowany jako podgatunek rysia (Felis lynx pardina). Pierwotnie zamieszkiwał cały Półwysep Iberyjski, w 1996 występowało na nim zaledwie 9 izolowanych od siebie populacji, liczących łącznie około 250 osobników^[8]. W raporcie IUCN z 2022 liczbę dorosłych osobników oszacowano na 648, a łączną liczbę młodych i dorosłych osobników na ponad 2 tysiące^[9].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1827 roku holenderski zoolog Coenraad Jacob Temminck, nadając mu nazwę Felis pardina^[2]. Holotyp pochodził z Portugalii^[10].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy^[11].

Etymologia

Lynx: gr. λυγξ lunx, λυγκος lunkos „ryś”^[12].
pardinus: łac. pardinus „jak lampart”, od łac. pardus, pardi „lampart”, od gr. παρδος pardos „lampart”^[13].

Zasięg występowania

Ryś iberyjski występuje w południowo-zachodniej Hiszpanii i Portugalii^[11]. Powierzchnia obszarów zamieszkiwanych przez te drapieżniki wzrosła z 449 km² w 2005 do 3320 km² w 2024 roku^[9].

Charakterystyka ogólna

O połowę mniejszy od rysia euroazjatyckiego. Długość ciała 68,2–82 cm, długość ogona 12,5–16 cm; masa ciała 7–14 kg (samce są o 25% większe od samic)^[14]. Futro szarożółte lub brązowawe, cętki ciemnobrązowe lub czarne, wyraźniejsze niż u rysia euroazjatyckiego, biegnące po bokach ciała równoległymi rzędami. Uszy zakończone charakterystycznym pędzelkiem. Końcówka ogona ciemniejsza.

Ekologia

Pokarm

Pokarm stanowią głównie króliki. Zimą mogą też polować na daniele i młode osobniki jelenia lub muflona. Wiosną polują na dzikie kaczki^{[potrzebny przypis]}.

Ryś iberyjski polujący na ptaka

Ryś iberyjski niosący ptaka

Rozród

Ciąża trwa około 60 dni, w miocie jest od 2 do 4 kociąt. Szczyt porodów przypada na marzec i kwiecień. Samice dojrzewają płciowo przed 12 miesiącem życia, samce później, ale w rozrodzie biorą udział najprawdopodobniej dopiero po osiągnięciu 4 roku życia. Samice po raz pierwszy rodzą dopiero wtedy, gdy ustanowią własne stałe terytorium^{[potrzebny przypis]}.

Młody osobnik rysia iberyjskiego

Tryb życia

Prowadzą samotniczy, nocny tryb życia; niekiedy obserwuje się usamodzielnione młode osobniki ucztujące razem z matką. Rewiry samic i samców mają powierzchnię około 20 km². Rysie iberyjskie często aktywnie strzegą swych rewirów, czasem nawet ze skutkiem śmiertelnym. Takie zachowanie tłumaczy się chwilowym przegęszczeniem całkowicie odizolowanych populacji. Na wolności dożywają 14 lat.

Siedlisko

Rysie iberyjskie zamieszkują krzaczaste zarośla śródziemnomorskiej makii.

Status

Ryś iberyjski należał do kotów najbardziej zagrożonych wyginięciem; przez pewien czas (w latach 2002–2015) był klasyfikowany jako gatunek krytycznie zagrożony, od 2015 roku jako zagrożony^[5]. W 2024 roku, po znacznym wzroście ilości osobników, IUCN zmieniła jego status na gatunek narażony^[9]. Istnieje 14 populacji tego gatunku. 13 z nich znajduje się w Hiszpanii, a 1 w Portugalii^[9]. Najliczniejsza populacja rysia iberyjskiego znajduje się w górach Sierra Morena^[14].

Ryś iberyjski

Przypisy

↑ Lynx pardinus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b C.J. Temminck: Monographies de Mammalogie, ou description de quelques genres de mammifères, dont les espèces ont été observées dans lens différens musées de l’Europe. Cz. 1. Amsterdam: Chez G. Dufour, 1827, s. 116. (fr.).
↑ G.S. Miller. Some new European Insectivora and Carnivora. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh series. 20, s. 398, 1907. (ang.).
↑ M. Boule: Étude géologique et paléontologique des grottes de Grimaldi. W: L. de Villeneuve: Les grottes de Grimaldi (Baoussé-Roussé). (Monaco): Imprimerie de Monaco, 1919, s. 271. (fr.).
↑ ^a ^b A.A. Rodríguez A.A., Lynx pardinus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2024, wersja 2024-1 [dostęp 2024-10-09] (ang.).
↑ W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 137. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 156. ISBN 83-01-14344-4.
↑ K. Newell, P. Jackson: Wild Cats. Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Szwajcaria: IUCN/SSC Cat Specialist Group, 1996. ISBN 2-8317-0045-0. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d MaluM. Cursino MaluM., One of world’s rarest cats no longer endangered [online], bbc.com, 20 czerwca 2024 [dostęp 2024-06-22] (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Lynx pardinus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-04-06].
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 390, 1904. (ang.).
↑ The Key to Scientific Names ↓, pardinus [dostęp 2022-04-06] .
↑ ^a ^b M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 151. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).

Linki zewnętrzne

Narodziny najrzadszych kotów świata [online], Dziennik.pl, 23 marca 2009 [zarchiwizowane z adresu 2009-03-25] .

[itis-1] Lynx pardinus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Temminck-2] C.J. Temminck: Monographies de Mammalogie, ou description de quelques genres de mammifères, dont les espèces ont été observées dans lens différens musées de l’Europe. Cz. 1. Amsterdam: Chez G. Dufour, 1827, s. 116. (fr.).

[Miller-3] G.S. Miller. Some new European Insectivora and Carnivora. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh series. 20, s. 398, 1907. (ang.).

[Boule-4] M. Boule: Étude géologique et paléontologique des grottes de Grimaldi. W: L. de Villeneuve: Les grottes de Grimaldi (Baoussé-Roussé). (Monaco): Imprimerie de Monaco, 1919, s. 271. (fr.).

[iucn-5] A.A. Rodríguez A.A., Lynx pardinus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2024, wersja 2024-1 [dostęp 2024-10-09] (ang.).

[Cichocki&inni-6] W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 137. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[pwn-7] Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 156. ISBN 83-01-14344-4.

[Newell&Jackson-8] K. Newell, P. Jackson: Wild Cats. Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Szwajcaria: IUCN/SSC Cat Specialist Group, 1996. ISBN 2-8317-0045-0. (ang.).

[bbc-9] MaluM. Cursino MaluM., One of world’s rarest cats no longer endangered [online], bbc.com, 20 czerwca 2024 [dostęp 2024-06-22] (ang.).

[Wilson&Reeder-10] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Lynx pardinus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-04-06].

[Burgin&inni-11] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[Palmer-12] T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 390, 1904. (ang.).

[KeySciNames-13] The Key to Scientific Names ↓, pardinus [dostęp 2022-04-06] .

[hmw1-14] M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 151. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).

[6]

[7]

[8]

[9]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]