Sędziowie (dramat)
Sędziowie. Tragedia – utwór dramatyczny Stanisława Wyspiańskiego, wydany w Krakowie w 1907, pierwszy raz wystawiony tego samego roku w Teatrze Miejskim w Wilnie, w reż. Nuny Młodziejowskiej.
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
Geneza
edytujAkcja dramatu oparta została na autentycznych wydarzeniach we wsi Jabłonicy pod Stanisławowem, w Galicji, które miało miejsce w lipcu 1899. Doszło tam do zabójstwa Jewdochy Abramczuk, służącej u karczmarza Heinzla. Kobieta zginęła w wyniku postrzału. Zamordowana znajdowała się w siódmym miesiącu ciąży. Opinia mieszkańców wioski wskazywała, że mordu dopuścił się miejscowy Żyd Natan Marmorosz, 25-letni handlarz bydła, syn Samuela, który pozostawał z dziewczyną w stosunku miłosnym. Śledztwo było utrudnione, gdyż sprawca nie został zatrzymany na gorącym uczynku. W prowadzeniu śledztwa brał udział sędzia śledczy Jan Hroboni[1]. W rok po morderstwie odbyła się rozprawa przed sądem przysięgłych w Stanisławowie. Marmorosz został uniewinniony większością głosów. Obrońcą jego był adwokat dr Leon Bibring. 1899 Wyspiański przebywał na wakacjach w Jaremczu, gdzie zdarzenie to odbiło się głośnym echem[2]. Zarys dramatu Wyspiański stworzył przed uniewinnieniem podejrzanego o ten czyn Natana. Kończąc siedem lat później dramat, nie respektował wyroku sądowego, by nie burzyć kompozycji sztuki. Postać Natana, winnego dokonania z premedytacją zbrodni, pozostaje w sztuce jednoznacznie zła[3].
Fabuła
edytujSędziowie to jedyny utwór dramatyczny Wyspiańskiego, który sam autor nazwał tragedią. Jest to jeden z ostatnich utworów, który kończył redagować tuż przed śmiercią[4]. Dramat nie ma podziału na akty, miejscem akcji jest wnętrze karczmy[3].
Głównymi postaciami są karczmarz Samuel, jego synowie Natan i Joas, służąca Jewdocha, Dziad - ojciec Jewdochy, zrujnowany przed laty przez Samuela, i Urlopnik. Pod koniec zjawia się prowadzący wstępne śledztwo sędzia w towarzystwie miejscowych osobistości, potraktowanych satyrycznie i komediowo. Sędziowie ci reprezentują sprawiedliwość biurokratyczną, nie dorastając do wymiaru tragedii, podczas gdy wymiar taki otrzymuje sprawa, która się toczy wśród głównych osób dramatu. Natan, który uwiódł i skłonił do dzieciobójstwa Jedwdochę, idąc za sugestią Samuela oddaje do niej skrytobójczy strzał i zamierza podejrzenie rzucić na Urlopnika[3].
Postacią wyróżniającą się wrażliwością i czystością moralną jest młodszy z braci, Joas, który mimo miłości do ojca i brata w dramatycznej scenie oskarża właściwych sprawców zbrodni, a będąc zbyt wrażliwym, by to znieść - umiera. Moment ten podnosi całą sytuację na płaszczyznę wzniosłości i tragizmu. Wobec oskarżenia i śmierci Joasa Samuel przyznaje się do winy. Ojciec, patriarcha żydowskiej rodziny, to najbardziej złożona postać. Jest w nim opanowanie i siła człowieka interesu, ale i smutek wynikający z ciężaru mrocznych tajemnic. Ten z pozoru wolny od duchowych rozterek, bezwzględny egzekutor weksli i procentów, w obliczu utraty ukochanego dziecka pojmuje bezmiar swych win[5].
Ty nie umieraj. Tyś jest Mozart,
tyś jest Rubinstein, tyś jest Joachim.
Ty nie umieraj, tyś jest tysiące tysięcy.
Ty skarb, ty mój skarb, ty pałace, ty raj,
ty Eden - ty żyj.
Zbrodnia w galicyjskiej wsi urasta do wymiarów uniwersalnych. Tam gdzie jest ludzka krzywda, tam jest i zemsta. O nią przychodzą się upomnieć wrogowie rodziny Maramoroschów, wydziedziczeni i pokrzywdzeni. Dramat ukazuje wiejskie środowisko żydowskie w Galicji. Bogatych i cynicznych Samuela i Natana, dla których pieniądz i zysk jest miarą świata, ale także dobrych i sprawiedliwych, jak Jukli, wiejski handlarz i włóczęga, mędrek i filozof, jedyny sprawiedliwy człowiek we wsi. Jest tam też tragedia nieszczęśliwej miłości ukraińskiej dziewczyny do chlebodawcy Żyda, historia zdrady i dzieciobójstwa, opowieść o żydowskiej rodzinie wiejskich bogaczy i lichwiarzy, ludzi bezwzględnych, dla których karczma jest przykrywką do prowadzenia nielegalnych interesów[4].
Scenografia, zaprojektowana w didaskaliach przez Wyspiańskiego w sposób szczegółowy, jest prawie naturalistyczna, lecz wszystkiej jej elementy znaczą, podporządkowane wyższym sensom, po części symbolicznym, podobnie jak ruch sceniczny i gest, a także zróżnicowany język postaci, którego stylizacja biblijna u Joasa i Samuela służy wyrazowi tragicznej idei utworu[6].
Ekranizacje i adaptacje
edytuj- Sąd Boży - niemy film fabularny z 1911 w reż. Stanisława Knake-Zawadzkiego. Jest to pierwsza ekranizacja dramatu w dziejach polskiego kina[7].
- Sędziowie. Tragedya - film fabularny z 1974 w reż. Konrada Swinarskiego.
- Sędziowie - słuchowisko Teatru Polskiego Radia z 2011, reżyseria i adaptacja Waldemar Modestowicz
Wybrane inscenizacje
edytuj- 1907 - Teatr Miejski w Wilnie, reż. Nuna Młodziejowska
- 1908 - Teatr we Lwowie, reż. Tadeusz Pawlikowski
- 1909 - Teatr w Łodzi, reż. Aleksander Zelwerowicz
- 1919 - Teatr Dramatyczny w Warszawie, reż. Piotr Hryniewicz
- 1927 - Teatr Reduta w Wilnie, reż. Stanisława Wysocka
- 1932 - Teatr Ateneum w Warszawie, reż. Stanisława Perzanowska
- 1969 - Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, reż. Wojciech Jesionka
- 1974 - Teatr Polski w Bydgoszczy, reż. Krzysztof Rotnicki
- 1980 - Teatr im. Jana Kochanowskiego w Opolu, reż. Janusz Nyczak
- 1999 - Teatr Narodowy w Warszawie, reż. Jerzy Grzegorzewski
- 2007 - Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, reż. Maria Spiss
- 2008 - PWST w Krakowie, opieka pedagogiczna Jerzy Stuhr
Przypisy
edytuj- ↑ Z. B.. Ś. p. Jan Wacław Hroboni. „Głos Sądownictwa”. Nr 6, s. 503, 1937.
- ↑ Zbrodnia z końca XIX wieku. Cracovia Leopolis. [dostęp 2018-03-03].
- ↑ a b c Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 352.
- ↑ a b Waldemar Modestowicz o "Sędziach" S. Wyspiańskiego. Polskie Radio. [dostęp 2018-03-03].
- ↑ Janusz R. Kowalczyk: Jasna strona mroku. Rzeczpospolita, Nr 27, 02.02.1999. [dostęp 2018-03-03].
- ↑ Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 650.
- ↑ Rafał Węgrzyniak: Sędziowie Wyspiańskiego. Encyklopedia Teatru Polskiego. [dostęp 2018-03-03].
Bibliografia
edytuj- Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny N-Ż. Warszawa: PWN, 1984. ISBN 83-01-01520-9.
- Sędziowie Wyspiańskiego w Encyklopedii Teatru Polskiego
Linki zewnętrzne
edytuj- Sędziowie (wyd. 1907) w bibliotece Polona
- Sąd boży w bazie Filmweb
- Sąd boży w bazie IMDb (ang.)
- Sedziowie. Tragedya w bazie Filmweb
- Sedziowie. Tragedya w bazie IMDb (ang.)
- Sędziowie, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki). [dostęp 2021-04-13].