Ulica Fabryczna w Warszawie
Ulica Fabryczna – ulica na osiedlu Solec, w dzielnicy Śródmieście w Warszawie.
| Solec | |||||||||||||||||||
 Ulica Fabryczna przy skrzyżowaniu z ul. Koźmińską (widok w kierunku wschodnim) | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||||
| Przebieg | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Warszawy  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||||||||||||||||||
 52°13′27,7″N 21°02′14,4″E/52,224361 21,037333
| |||||||||||||||||||
Historia
edytujNa działce na rogu ul. Czerniakowskiej i Fabrycznej rozpoczęło się powstanie listopadowe. W 1830 roku przy ul. Czerniakowskiej nr hipoteczny - nr taryfy 3001 znajdował się browar Weissa na Solcu[1], co odpowiada we współczesnej numeracji Czerniakowska nr 189 (róg później wytyczonej ul. Fabrycznej). Działka 3001 wskutek podziału na mniejsze działki obejmowała także adresy ul. Fabryczna 1A i 1B[2], 3, 5, 7[3]. Podpalenie browaru Weissa 29 listopada 1830 ok. godz. 17:30 przez pchor. Wiktora Tylskiego było sygnałem do wybuchu powstania listopadowego.
Na działce 3001 (nieistniejący róg ul. Czerniakowska 189 i ul. Fabrycznej 1) od ok. 1850 do 1944 znajdowała się neorenesansowa[4] kamienica hr. Andrzeja Zamojskiego[5] lub Barcińskich. Był to dwukondygnacyjny narożny budynek mieszkalny, który znalazł się na rogu Czerniakowskiej i wytyczonej w 1868 ul. Fabrycznej[2], przypuszczalnie projektu Henryka Marconiego[4] lub kogoś z jego kręgu. Mieścił on mieszkania dla dyrekcji Warsztatów Żeglugi Parowej na Solcu. W lipcu 1865 do domu przy ul. Czerniakowskiej 3001 (nr 51[6] w 1869) wprowadzili się Izabella i Antoni Barcińscy - siostra Fryderyka Chopina z mężem. Dom ten był ich własnością w latach 1867 - 1871[7].
Dochodząca przed wybudowaniem Trasy Łazienkowskiej do ul. Czerniakowskiej ulica Fabryczna powstała około 1868 z drogi wiodącej do giserni Konstantego Rudzkiego, działającej początkowo przy Warsztatach Żeglugi Parowej na Solcu. Przedsiębiorstwo, zakupione w 1850 przez hr. Andrzeja Zamoyskiego, zajmowało teren pomiędzy ul. Solec, Rozbrat i Czerniakowską. Przy Fabrycznej mieściły się kancelaria, apartament dyrektora oraz hala fabryczna z kuźnią i stolarnią. Od 1861 posesja ta przechodziła w posiadanie różnych właścicieli; pierwszym był właściciel Kazimierz Kropiwnicki, prowadzący tu fabrykę narzędzi rolniczych, zaś ostatnim - August Repphan. Na sąsiedniej posesji działała gisernia Rudzkiego od 1858 jako odrębna od WŻP firma - Gisernia przy Warsztatach Żeglugi Parowej, Konstanty Rudzki i Współka (pis. oryg). W późniejszym okresie na terenie giserni pojawiły się nowe obiekty: w latach 1878-79 powstała hala fabryczna projektu Jana Lilpopa, drewniane budynki składów, które w 1896 zaprojektował Stefan Szyller.
Właściciel giserni, Konstanty Rudzki, w 1858 wystawił u zbiegu z ul. Rozbrat willę; w 1863 nabył ją Adam hr. Ronikier, który planował wzniesienie na swych gruntach po przeciwnej stronie ulicy domów robotniczych.
Duża liczba obiektów przemysłowych w okolicy wpłynęła na rodzaj wznoszonych tu obiektów mieszkalnych: miały być utylitarnymi czynszówkami z dużą liczbą tanich mieszkań dla robotników. Budowano je począwszy od 1880; po części otrzymały nietrwały wystrój fasad wykonany z gipsu.
Po 1910 dla hr. Henryka Ronikiera powstał wielki dom robotniczy, o ceglanych fasadach i detalach wykonanych ze sztucznego kamienia. Po odzyskaniu niepodległości dom ów był własnością Zakładu Paralityków Św. Władysława z ul. Belwederskiej.
W tym okresie w całej okolicy ulicy Fabrycznej zakłady przemysłowe zaczęły ustępować miejsca zabudowaniom mieszkalnym; na terenach po dawnej fabryce Repphana powstały dwa domy czynszowe o gładkich fasadach. Pod względem wykończenia wyróżniały się bliźniacze kamienice pod nr. 24A i 26, których sienie ozdobił alabaster i kryształowe lustra, jednak ich luksus był przy tej ulicy wyjątkiem.
W okresie międzywojennym w domu nr 28 mieścił się IX komisariat Policji Państwowej[8].
W 1932 roku hale fabryczne rozebrano, na ich miejscu powstały kamienice o nr Fabryczna 1A i 1B[2]. W 1938 wzniesiono pod numerami 21-27 zespół bloków osiedla BGK, wyróżniający się szczytowym, grzebieniowym ustawieniem budynków do ulicy. Było to rozwiązanie nowoczesne i nowatorskie; wcześniej powstało w ten sposób tylko osiedle Towarzystwa Osiedli Robotniczych przy ul. Obozowej na Kole, którego BGK był zresztą jednym z głównych członków.
W czasie Powstania Warszawskiego praktycznie od początku cała ul. Fabryczna była w rękach powstańców. Wielokrotnie dochodziło do walk w zachodniej części ulicy gdyż front przebiegał ulicą Rozbrat. W dniu 7 września 1944 powstańcy załamali jeden z wypadów Niemców ze Szkoły Handlowej zdobywając dwóch jeńców. Od 8 września parzystej strony Fabrycznej broniła 1 kompania 1 batalionu (21 kompania) AK kapitana "Tura", a nieparzystej do 11 września 3 kompania porucznika "Igora" Zgrupowania "Kryska". 9 września inny wypad Niemców wypad zakończył się wzięciem 3 jeńców i uciszeniem gniazda karabinu maszynowego znajdującego się w wyłomie w murze Szkoły Handlowej( po wojnie mur został w większej części zastąpiony parkanem). 11 września ataki Niemców zostały wsparte dwoma wozami pancernymi, z których jeden został zniszczony wraz z załogą u wylotu Fabrycznej na Rozbrat. Jednocześnie narożny dom po nieparzystej stronie został zburzony "Goliatem". 12 września 3 bomby znacznie uszkodziły budynek komisariatu Fabryczna 28 zabijając co najmniej jednego powstańca. Potem nastąpił atak wsparty wozami pancernymi, których część spalono ale Niemcom udało się zdobyć oba narożne budynki, a następnie wybijając dziury przeniknąć na 3 piętro kamienicy Fabryczna 32. 13 września Powstańcy musieli się wycofać także z Fabrycznej 30 wybijając dziurę w piwnicy do budynku komisariatu. Także po nieparzystej stronie Niemcy zajęli następne budynki BGK uniemożliwiając komunikację jedynym rowem łącznikowym w tej części ulicy. 14 kwietnia ruiny komisariatu były ostatnim wysuniętym punktem obrony na Fabrycznej gdyż oddziały na skrzydłach wycofały się. Po ciężkich walkach otoczony z trzech stron budynek został podpalony przez powstańców co osłoniło ich odwrót.[9]
W 1944 zupełnemu zniszczeniu uległ początkowy odcinek ulicy; w latach 1964-68 wybudowano tam według projektu Oskara Hansena bloki osiedla Torwar, uzupełnione po 1970 kolejnymi budynkami autorstwa Jana Zdanowicza.
Ważniejsze obiekty
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Juliusz Stanisław Harbut: Noc listopadowa w świetle i cieniach historji [oryginalna pisownia z 1930 r. i procesu przed Najwyższym Sądem Kryminalnym : w 100-letnią rocznicę. T. 1 wydanie drugie przejrzane i rozszerzone]. Książnica Atlas: Warszawa, 1930, s. 111. OCLC 69512482. Cytat: Pchor. Wiktor Tylski zamiast o oznaczonej godzinie 6 wieczorem, podpalił celem dania sygnału, zabudowania browaru Weissa przy ul. Czerniakowskiej Nr 3001 już o godz. 5 min. 30 słomą, zamiast przeznaczonymi przez Wysockiego i por. Stolzmana adjunkta arsenału materjałami palnemi.. (pol.).
- ↑ a b c Fabryczna 1 róg Czerniakowskiej 189. warszawa1939.pl. [dostęp 2014-08-26]. (pol.).
- ↑ Taryfa posesyj (domów i placów) m. stoł. Warszawy i przedmieścia Pragi. Warszawa: 1920?, s. 47. OCLC 741046496.
- ↑ a b Pałac Zamoyskich w Warszawie (Nowy Świat)
- ↑ Hiacynt Świątkowski: Taryffa domów miasta Warszawy i Pragi : s planem ogólnym i 128 szczegółowych planików ulic i domów ułożona przez inżeniera miasta H. Świątkowskiego. Warszawa: Jan Glücksberg, 1852, s. 61, 121. OCLC 164652519. [dostęp 2015-08-21]. Cytat: dom i ogród hrabia Andrzej Zamojski. (pol.).
- ↑ Józef Unger: Taryfa domów miasta Warszawy i przedmieścia Pragi. 1869. s. 9 (15). [dostęp 2013-09-26]. Cytat: [nr z lewej strony ulicy] 51 [dawny numer hipoteczny] 3001 [nazwisko właściciela] Barciński Antoni (pol.).
- ↑ Antoni Barciński (nauczyciel, mąż Izabelli z d. Chopin, siostry Fryderyka). [w:] biogram [on-line]. Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. [dostęp 2013-09-26]. Cytat: Kolejne ich adresy to: ... w lipcu 1865 roku - ul. Czerniakowska nr hip. 3001 (dom ten był własnością Antoniego w latach 1867-1871) (pol.).
- ↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 70. ISBN 978-83-61253-51-8.
- ↑ Tadeusz Grigo, Marian Stysiak, Na Górnym Czerniakowie, Wyd. 2 uzup., Pamiętniki, Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1982, s. 162-222, ISBN 978-83-11-06755-4 [dostęp 2025-01-10].
Bibliografia
edytuj- Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, tom 3. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 98. ISBN 83-906629-2-2.