Wikipedia:Wiarygodne źródła

Artykuł w Wikipedii powinien opierać się na weryfikowalnych, opublikowanych materiałach. Osoby piszące artykuły powinny się upewnić, że uwzględniono wszystkie opinie większości oraz istotne mniejszości pojawiające się w wyżej wymienionych materiałach. Jeśli nie uda się znaleźć rzetelnego źródła na dany temat, Wikipedia nie powinna mieć artykułu o nim.

Wytyczne na tej stronie omawiają wiarygodność (rzetelność) różnych typów materiałów (źródeł). Zasadą postępowania przy uźródławianiu jest Wikipedia:Weryfikowalność, która wymaga przypisów dla każdej podanej informacji, w szczególności tej, która może być kwestionowana, oraz przy każdym cytacie. Powyższą zasadę ściśle stosuje się do każdej treści w przestrzeni głównej (ang. mainspace) – artykułów, list i sekcji artykułów – bez wyjątków, w szczególności w odniesieniu do biogramów osób żyjących, o których stwierdzono:

Materiał niepoparty źródłami lub uźródłowiony niskiej jakości odnośnikami – obojętnie czy materiał ten ma charakter pozytywny, negatywny, czy neutralny w stosunku do żyjącej osoby – można, a nawet należy, usunąć natychmiastowo, bez oczekiwania na reakcję osoby go wstawiającej.

W wypadku wystąpienia sprzeczności pomiędzy tymi wytycznymi a naszymi zasadami dotyczącymi uźródławiania i atrybucji, zasady mają pierwszeństwo, a twórcy (edytorzy) powinni poszukać sposobu rozwiązania tej rozbieżności. Pozostałymi zasadami postępowania odnoszącymi się do kwestii uźródłowienia są Wikipedia:Nie przedstawiamy twórczości własnej i Wikipedia:Biografie osób żyjących. Jeżeli masz wątpliwości co do rzetelności konkretnych materiałów źródłowych, zgłoś problem najlepiej na stronie Wikipedia:Kawiarenka/Artykuły.

Zarys problematyki edytuj

Artykuły powinny powstawać na bazie wiarygodnych, niezależnych, opublikowanych treści o dobrej reputacji w zakresie faktografii i dokładności. Oznacza to, że publikujemy jedynie opinie rzetelnych autorów, a nie opinie wikipedystów, którzy przeczytali i sami zinterpretowali pierwotny materiał źródłowy. Poniższe przykłady ukazują tylko kilka możliwych typów źródeł (materiałów) rzetelnych (wiarygodnych) oraz spraw związanych z kwestią wiarygodności źródeł i nie mają charakteru wyczerpującego zagadnienie. Właściwe uźródłowienie zawsze zależy od kontekstu; zdrowy rozsądek oraz ocena edytorska są niezbędnymi częściami tego procesu.

Źródło. Definicja edytuj

Słowo „źródło”, kiedy mówimy o cytowaniu źródeł na Wikipedii, ma trzy blisko związane ze sobą znaczenia:

Każdy z tych trzech aspektów może wywierać wpływ na wiarygodność. Rzetelnymi źródłami mogą być zarówno opublikowane materiały, które podlegały rzetelnemu procesowi publikacji, jak i sami autorzy, którzy są uznawani za autorytety w przedmiotowej kwestii. Te kwalifikacje powinny być ewidentne dla innych osób.

Opublikowany. Definicja edytuj

Termin „opublikowany” jest powszechnie wiązany z materiałami w formie tekstu zarówno w tradycyjnej formie drukowanej, jak i online. Jednakże materiały audio, video i multimedialne, które zostały nagrane, a następnie nadane, dystrybuowane bądź zarchiwizowane przez rzetelną instytucję, również mogą spełniać niezbędne kryteria do uznania ich za wiarygodne źródła. Podobnie jak materiały tekstowe, one również muszą zostać wytworzone przez rzetelne niezależne twory oraz powinny być właściwie zacytowane. Dodatkowo, zarchiwizowana kopia medium musi istnieć. Wygodne, ale niekonieczne jest, by zarchiwizowana kopia była dostępna przez Internet.

Kontekst ma znaczenie edytuj

Wiarogodność źródła zależy od kontekstu. Każdy materiał musi zostać ostrożnie rozważony pod kątem jego wiarygodności dla stwierdzenia znajdującego się w artykule w Wikipedii oraz bycia odpowiednim źródłem dla tej treści. Ogólnie, im więcej osób jest zaangażowanych w sprawdzanie faktografii, analizowanie zagadnień prawnych oraz dogłębne zbadanie napisanego tekstu, tym bardziej rzetelna jest publikacja. Źródła powinny bezpośrednio wspierać informację, która została zaprezentowana w artykule w Wikipedii.

Wiek ma znaczenie edytuj

Szczególnie na polu naukowym i akademickim starsze źródła mogą być niewłaściwe, ponieważ pojawiły się nowe informacje, zostały zaproponowane nowe teorie, zmieniło się nazewnictwo. W obszarach takich, jak polityka czy moda, prawo czy trendy mogą uczynić dawne twierdzenia nieprawidłowymi. Należy sprawdzić, czy stare materiały nie zostały zastąpione nowymi, szczególnie jeśli możliwe jest, że nowe odkrycia czy produkty pojawiły się w ostatnich kilku latach. W szczególności nowsze źródła są zasadniczo preferowane w medycynie.

Czasem materiały są zbyt nowe, by ich użyć, szczególnie w wypadku wiadomości z ostatniej chwili (późniejsze sprawozdania mogą być bardziej dokładne) i źródeł pierwotnych, które rzekomo obalają od dawna uznawany konsens lub przedstawiają nowe odkrycie (tutaj lepsze może być zaczekanie na badania mające na celu powtórzenie doświadczenia lub recenzje, które uznają za właściwe użyte przy tym odkryciu metody).

W odniesieniu do historycznych wydarzeń starsze sprawozdania (bliższe samemu wydarzeniu, ale nie aż tak, by być podatnymi na błędy właściwe dla wiadomości z ostatniej chwili) mają tendencję być bardziej szczegółowe i mniej podatne na błędy związane z kolejnymi przytoczeniami i syntetyzacją. Jednakże nowsze opracowania mogą z kolei wykonać lepszą pracę w zakresie doboru materiałów ze źródeł pierwotnych, usunąć sprzeczności, poprzez aplikację nowożytnej metodologii właściwie wyjaśnić kwestie, których nie były w stanie nakreślić starsze opracowania, tudzież pozostają wolne od uprzedzeń, od których mogły nie być wolne przekazy powstałe podczas opisywanego – trwającego lub wciąż silnie pamiętanego – konfliktu.

Każde źródło bez względu na wiek może być podatne na skupienie się na ostatnich wydarzeniach z pominięciem historii, co powinno zostać odpowiednio zbalansowane w toku starannej edycji.

Różne rodzaje źródeł edytuj

Wiele artykułów w Wikipedii opiera się na materiale naukowym. Jeśli są dostępne recenzowane publikacje akademickie, monografie naukowe i podręczniki akademickie, wówczas są one najbardziej wiarygodnymi źródłami. Jednak część opracowań naukowych może być przestarzała, pozostawać w sprzeczności z alternatywnymi teoriami naukowymi lub zawierać treści kontrowersyjne w odniesieniu do pola badawczego. Należy starać się cytować współczesny konsens naukowy, gdy to możliwe. Wiarogodne opracowania typu nieakademickiego mogą być też użyte w artykułach o naukowych sprawach, w szczególności dotyczy to materiałów z wysokiej jakości publikacji z głównego nurtu (ang. mainstream). Decyzja, które źródła są właściwe, zależy od kontekstu. Należy używać przypisów, gdy teksty opracowań pozostają ze sobą w sprzeczności.

Nauka edytuj

  • Artykuły powinny opierać się na źródłach wtórnych (opracowaniach), gdy tylko jest to możliwe, np. artykuł recenzyjny, monografia lub podręcznik akademicki są lepsze niż sprawozdanie z badań. Kiedy polega się na źródłach pierwotnych, doradza się szczególną ostrożność: wikipedysta nie powinien interpretować treści źródeł pierwotnych samodzielnie. Patrz Wikipedia:Nie przedstawiamy twórczości własnej i Wikipedia:Neutralny punkt widzenia.
  • Materiały w formie artykułu, książki, monografii czy sprawozdania z badań, które zostały sprawdzone przez społeczność akademicką, są uważane za rzetelne, kiedy zostały one opublikowane w recenzowanym źródle o ustalonej reputacji lub w cieszącym się dobrą opinią wydawnictwie akademickim.
  • Napisane dysertacje i prace wymagane do uzyskania stopnia doktora, które są publicznie dostępne, mogą być użyte, jednak z ostrożnością, ponieważ często są w części źródłami pierwotnymi. Niektóre z nich są poddawane recenzenckiemu procesowi akademickiemu (o różnym stopniu dokładności), inne zaś nie. Jeśli to możliwe należy posiłkować się treściami dysertacji, które zostały zacytowane w literaturze przedmiotu lub były nadzorowane przez uznanych specjalistów na tym polu, lub zostały zrecenzowane przez niezależne osoby. Dysertacje dopiero pisane nie zostały sprawdzone i nie zostały opublikowane, dlatego też nie są z zasady uznawane za rzetelne opracowanie. Niektóre prace są później publikowane w formie monografii akademickich lub recenzowanych artykułów i, jeśli to możliwe, w tej formie (a nie w formie oryginalnej pracy) są preferowane jako źródło. Prace magisterskie są uznawane za wiarygodne tylko wtedy, gdy da się udowodnić ich istotny wpływ na naukę.
  • Można potwierdzić, że przedmiot opracowania wszedł do głównego nurtu naukowego dyskursu poprzez sprawdzenie akademickich cytowań, które otrzymał w indeksie cytowań. Następstwem tego jest, że czasopisma nie ujęte w indeksach cytowań, szczególnie w obszarze dobrze pokrytym przez te ostatnie, powinny być używane z ostrożnością, chociaż to, czy są one odpowiednie do użycia, zależy od kontekstu.
  • Odosobnione studia są zazwyczaj uznawane za wstępne i niepewne, i jako takie mogą podlegać zmianie w świetle dalszych badań naukowych. Jeśli takie pojedyncze studium jest źródłem pierwotnym, nie powinno zasadniczo być użyte w przypadku, gdy istnieją wtórne źródła (opracowania) na ten temat. Wiarogodność takiego odosobnionego studium zależy od obszaru badań. Należy unikać przykładania nienależnej wagi, kiedy używa się takiego pojedynczego studium w takich obszarach badawczych. Opracowania przynależne do kompleksowych i zawiłych obszarów, takich jak medycyna, są bardziej podważalne i powinny być unikane. Źródła wtórne, takie jak metaanalizy, podręczniki czy naukowe artykuły przeglądowe są preferowane, jeśli są dostępne, ponieważ ukazują właściwy kontekst.
  • Z ostrożnością należy podchodzić do czasopism, które istnieją głównie po to, by promować pewien punkt widzenia. Zapewnienie o recenzowaniu (typu peer review) nie jest wskaźnikiem świadczącym o tym, że czasopismo jest poważane czy też, że jakiekolwiek poważne recenzowanie nastąpiło. Czasopisma, które nie są recenzowane przez szerszą akademicką społeczność, nie powinny być rozpatrywane jako wiarygodne, poza przypadkiem, kiedy dochodzi do przedstawienia poglądów grupy, reprezentowanych w tych czasopismach[a]
  • W ostatnich latach doszło do lawinowego przyrostu liczby nowych czasopism o bardzo niskiej jakości, które tylko twierdzą, że są recenzowane (czasopisma drapieżne)[1]. Czasopisma te po prostu publikują wszystko to, za czego opublikowanie autor zgodzi się zapłacić. Niektóre z nich posuwają się nawet do tego, że udają nazwy uznanych czasopism (ukradzione czasopisma)[2][3][4][5]. Jeśli nie ma pewności co do jakości czasopisma, należy sprawdzić, czy rada redakcyjna jest afiliowana przy uznanych, akredytowanych jednostkach naukowych i czy jest ono włączone do odpowiedniego indeksu cytowań.

Akty prawne edytuj

Akty prawne nie są źródłami dla ich samodzielnej interpretacji, uogólniania, porównywania itp. przez autorów Wikipedii, natomiast są źródłami (pierwotnymi, do tego w przypadku ustaw i rozporządzeń nie są objęte prawami autorskimi) dla bezpośredniego odzwierciedlenia treści aktu prawnego czy podania definicji lub wyliczeń[6].

Agencje informacyjne edytuj

Źródła typu informacyjnego często zawierają zarówno wiadomości faktograficzne, jak i opinie. Informacja typu news od powszechnie znanego udostępniającego wiadomości jest zasadniczo uznawana za wiarygodną w zakresie stwierdzenia faktu (mimo że nawet najbardziej rzetelne źródła informacji czasem popełniają błędy). Przekazywanie informacji od mniej znanych udostępniających wiadomości jest zasadniczo uznawana za mniej wiarygodną w zakresie stwierdzenia faktu. Większość gazet powiela informacje dostarczane przez agencje prasowe, takie jak polskie: PAP, TAI, KAI czy zagraniczne: BBC News, Reuters, Interfax, Agence France Presse, United Press International czy też Associated Press, które są odpowiedzialne za ich dokładność. Agencje powinny być przywoływane w przypisach obok gazet, które przedrukowały informację.

Komentarz redakcyjny, analizy i opinie, te napisane przez redaktorów publikacji (redakcja) i te przez zewnętrznych autorów, są wiarygodnym źródłem pierwotnym w zakresie stwierdzeń przypisanych temu redaktorowi czy autorowi, ale są rzadko wiarygodne w zakresie stwierdzenia faktu. Publicystyka skoncentrowana na człowieku jest zasadniczo mniej wiarygodna, niż wiadomość typu news i może nie być przedmiotem takich samych rygorystycznych standardów sprawdzania faktów i ich dokładności[7].

  • Przy pozyskiwaniu informacji z tekstu typu opinia tożsamość jego autora może pomóc określić ich wiarygodność. Opinie specjalistów i uznanych ekspertów są w większym zakresie wiarygodne i odzwierciedlają istotny punkt widzenia[b]. Jeśli stwierdzenie nie jest autorytatywne, należy przypisać opinię autorowi w tekście artykułu i nie ukazywać jej jako fakt. Recenzje książek, filmów, sztuki itd. mogą być opiniami, streszczeniami lub tekstami naukowymi[8][9].
  • Źródła akademickie i wysokiej jakości źródła popularnonaukowe są z reguły lepsze niż doniesienia agencyjne do opisywania tematów związanych z nauką. Gazety często dosłownie, lub z minimalnymi zmianami, przepisują doniesienia publikowane przez organizacje lub czasopisma naukowe. Niektóre gazety zatrudniają reporterów, którzy specjalizują się w tego typu tematach, i których można zacytować z podaniem nazwiska. Szczególna ostrożność zalecana jest przy artykułach o tematyce medycznej (zobacz: Wikipedia:Wiarygodne źródła (artykuły o tematyce medycznej)).
  • Plotki mają bardzo ograniczoną wartość dla encyklopedii, aczkolwiek czasem weryfikowalne informacje na temat plotek mogą być istotne. Dotyczy to sytuacji, w której fakt krążenia plotek jest ważny, bez względu na to, czy sama plotka jest prawdziwa, czy nie. Wikipedia nie służy rozpowszechnianiu plotek i pogłosek.
  • Niektóre agencje prasowe wykorzystują Wikipedię jako źródło dla swoich artykułów. Wikipedyści muszą więc uważać na „błędne koło uźródławiania” (cytowania artykułu, który cytuje Wikipedię)[c].
  • Kwestia czy konkretne doniesienie medialne może zostać uznana za wiarygodne źródło informacji o fakcie czy stwierdzeniu, musi być rozstrzygana osobno w każdym przypadku
  • Niektóre z agencji prasowych nie ujawniają swojej polityki i zasad redakcyjnych
  • Jeśli agencja publikuje erraty i koryguje swoje wcześniejsze doniesienia, to jest to znak, że prowadzi weryfikację opisywanych faktów i że zależy jej na opinii źródła wiarygodnego.

Sklepy internetowe jako źródła edytuj

Aczkolwiek zasady wstawiania linków zewnętrznych zakazują umieszczania tam stron „komercyjnych i promocyjnych”, dopuszcza się używanie w przypisach w artykułach linki do stron takich jak księgarnie internetowe czy wydawnictwa muzyczne, dla udokumentowania takich informacji jak tytuł czy czas trwania utworu. Lepsze jednak są źródła dziennikarskie i naukowe, i gdy tylko są dostępne, należy zamienić link do źródła o charakterze komercyjnym na link niekomercyjny.

Wykorzystanie publikowanych przez sprzedawców rankingów (np. list bestselerów Amazonu czy Empiku) jest problematyczne z co najmniej dwóch powodów:

  1. Może być trudne zapewnienie stabilnego źródła dla podanego rankingu;
  2. W braku weryfikacji ze strony niezależnych od wydawcy organizacji, potwierdzających prawdziwość danych, ranking autorstwa konkretnego wydawcy czy sprzedawcy nie jest dostatecznie istotny, by go cytować w artykule;

Z tego powodu rankingów takich nie należy zamieszczać w artykułach na Wikipedii.

Źródła stronnicze i o silnym odchyleniu ideologicznym edytuj

Artykuły w Wikipedii muszą prezentować neutralny punkt widzenia. Nie oznacza to jednak, że wiarygodne źródła muszą być neutralne, nie prezentować opinii nacechowanych ideologicznie lub stronniczych. Czasem źródła, które nie są neutralne, są najlepszym źródłem informacji do zaprezentowania zróżnicowanych punktów widzenia na dany temat.

Do najważniejszych powodów braku neutralności należą silne przekonania polityczne, finansowe, religijne czy filozoficzne. Aczkolwiek źródło może się charakteryzować „ideologicznym skrzywieniem”, może być wiarygodne w określonym kontekście. Edytorzy korzystający z takich źródeł powinni przede wszystkim sprawdzać, czy źródło spełnia podstawowe warunki wiarygodności, takie jak kontrola redakcyjna, czy weryfikacja faktów. Edytorzy winni też rozważyć, czy w związku z ideologicznym odchyleniem w źródle nie należy zastosować dookreślenia w tekście typu: „Feministka Magdalena Środa napisała, że...”, „Według marksistowskiego ekonomisty Oskara Langego...,” albo „prawicowy polityk Janusz Korwin-Mikke uważa, że...”.

Źródła wątpliwe i samopublikowane edytuj

Źródła wątpliwe edytuj

Wątpliwe źródła charakteryzują się brakiem kontroli redakcyjnej i weryfikacji faktów. Należą tu publikacje i strony internetowe zawierające treści powszechnie uznane za ekstremistyczne; mające charakter promocyjny; opierające się na plotkach i prywatnych opiniach[10]. Wykorzystanie takich źródeł jest trudne, a sytuacji, w których można to zrobić poprawnie jest niewiele. Zasadniczo nie należy z nich cytować informacji kontrowersyjnych, w szczególności zarzutów stawianych instytucjom czy osobom (żyjącym lub historycznym).

  1. Przykłady obejmują m.in. The Creation Research Society Quarterly oraz Journal of Frontier Science (to drugie używa komentarzy blogowych jako recenzji typu peer review).
  2. Należy pamiętać, że każde wyjątkowe twierdzenie wymaga wyjątkowego źródła i nie jest to zasadą postępowania.
  3. Magazyn Private Eye i inne czasopisma oraz edytorzy Wikipedii w dyskusjach wskazali wiele przypadków, w których nieprawdziwe informacje, wprowadzone do artykułów na Wikipedii jako wandalizmy były potem powielane przez gazety

Przypisy edytuj

  1. Tomasz Burdzik, Drapieżne czasopisma jako przykład nieetycznego publikowania, „Filozofia i Nauka. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne”, 5, 2017, s. 131–149, DOI10.6084/m9.figshare.5155939, ISSN 2300-4711 (pol.).
  2. Jeffrey Beall: Criteria for Determining Predatory Open-Access Publishers. Scholarly Open Access, 1 grudnia 2012.
  3. Gina Kolata. Scientific Articles Accepted (Personal Checks, Too). „The New York Times”, 7 kwietnia 2013. [dostęp 2013-04-11]. 
  4. Declan Butler. Sham journals scam authors: Con artists are stealing the identities of real journals to cheat scientists out of publishing fees. „Nature”. 495, s. 421–422, 28 marca 2013. [dostęp 2013-04-11]. 
  5. John Bohannon. Who's afraid of peer review?. „Science”. 342 (6154), s. 60–65, 4 października 2013. DOI: 10.1126/science.342.6154.60. 
  6. Na podstawie dyskusji w Kawiarence, stolik Zasady z 27 sierpnia 2023 r.
  7. Laura Miller. 'Sybil Exposed': Memory, lies and therapy. „Salon”, 16 października 2011. Salon Media Group. [dostęp 2011-10-17]. Cytat: [Debbie Nathan] also documents a connection between Schreiber and Terry Morris, a 'pioneer' of this [human interest] genre who freely admitted to taking 'considerable license with the facts that are given to me.'. 
  8. Book reviews. [w:] Scholarly definition document [on-line]. Princeton, 2011. [dostęp 2011-09-22].
  9. Book reviews. [w:] Scholarly definition document [on-line]. Virginia Polytechnic Institute and State University, 2011. [dostęp 2011-09-22].
  10. Madison Malone Kircher: Fake Facebook news sites to avoid. New York Magazine, November 15, 2016. [dostęp 2018-01-23].

Zobacz też edytuj