Aleksy (Gromadzki)
Aleksy, imię świeckie Aleksander Gromadzki, ukr. Олександр Якубович Громадський, ros. Александр Якубович Громадский (ur. 3 września 1882 w Dokudowie, zm. 8 maja 1943 w Smydze) – biskup Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a następnie w latach 1923–1940 Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W latach 1940–1943 zwierzchnik Ukraińskiego Autonomicznego Kościoła Prawosławnego.
| Arcybiskup wołyński | |
| |
| Kraj działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
3 września 1882 |
| Data i miejsce śmierci |
8 maja 1943 |
| Miejsce pochówku | ?↗ |
| Arcybiskup wołyński | |
| Okres sprawowania |
1934–1943 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Chirotonia biskupia |
21 kwietnia 1922 |
| Odznaczenia | |
   
| |
| Data konsekracji |
21 kwietnia 1922 | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Konsekrator | |||||||||||
| Współkonsekratorzy | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
Wczesna działalność
edytujBył z pochodzenia Ukraińcem[1], synem cerkiewnego psalmisty[2]. Ukończył w 1908 Akademię Duchowną w Kijowie, po czym podjął pracę nauczyciela w gimnazjum męskim w Chełmie i ożenił się, po czym przyjął święcenia kapłańskie. Po śmierci żony wstąpił w 1919 do zakonu[3]. Wieczyste śluby mnisze złożył w monasterze św. Jana Miłościwego w Zahajcach Małych[4] i trzy lata później, 21 kwietnia 1922, został wikariuszem eparchii wołyńskiej z tytułem biskupa łuckiego[3]. Po roku został przeniesiony na katedrę grodzieńską po usunięciu z niej przeciwnika autokefalii Kościoła w Polsce, biskupa Włodzimierza (Tichonickiego). Pięć lat później został podniesiony do godności arcybiskupa[3].
Biskup wołyński
edytujW 1934, pod wpływem nacisku wiernych narodowości ukraińskiej, żądających powołania na katedrę wołyńską biskupa narodowości ukraińskiej, metropolita Dionizy (Waledyński) zrezygnował z tej katedry, którą tymczasowo łączył z godnością metropolity warszawskiego i całej Polski. Arcybiskupem wołyńskim został Aleksy (Gromadzki), jedyny z biskupów popierający ruch na rzecz ukrainizacji PAKP[5]. W październiku 1934 wprowadził język ukraiński do korespondencji prowadzonej przez diecezję wołyńską, zaś w styczniu 1935 nakazał stosować go również w kazaniach, jeśli będzie ku temu wola parafian[6]. Między innymi z tego powodu w końcu lat 30. lubelskie Dowództwo Okręgu Korpusu charakteryzowało go jako nacjonalistę pozostającego pod wpływem OUN, z którą sympatyzował biskup pomocniczy diecezji, Polikarp (Sikorski)[7].
W 1938, po wyburzeniu ok. 140 cerkwi w ramach akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej, biskup udał się na objazd diecezji, w czasie którego wzywał do trwania przy wierze prawosławnej[8].
W 1940, po faktycznym zamarciu działalności struktur PAKP, biskup zdecydował się wrócić w jurysdykcję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, z którego został wykluczony w momencie poparcia autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce. Pełniący obowiązki patriarchy Moskwy metropolita Sergiusz pozwolił mu zachować tytuł arcybiskupa wołyńskiego.
Działalność na rzecz autonomii Kościoła ukraińskiego
edytujJako hierarcha wołyński arcybiskup sprzeciwiał się tendencjom do nawet niekanonicznego powołania do życia autokefalicznego Kościoła ukraińskiego[3]. Opowiadał się natomiast za organizacją Ukraińskiego Autonomicznego Kościoła Prawosławnego, zachowującego podległość wobec Moskwy, co miałoby być kontynuacją postanowień Soboru Lokalnego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w kwestii ukraińskiej[9]. Wiosną 1941 został za to aresztowany przez NKWD[9].
Działania na rzecz budowy Kościoła Autonomicznego prowadził wbrew woli swojego dawnego zwierzchnika, metropolity warszawskiego i całej Polski, który w związku z tym powołał tymczasowego administratora Kościoła na Ukrainie biskupa Polikarpa (Sikorskiego). Mimo tego 18 lipca 1941 przyjął wybór na metropolitę autonomicznego Kościoła ukraińskiego, a trzy dni później w liście do wiernych ogłosił objęcie zwierzchnictwa nad parafiami ukraińskimi w Generalnym Gubernatorstwie[9]. Występował przeciw działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i potępił pierwsze napady dokonane przez UPA na polską ludność Wołynia[10].
Śmierć
edytuj.jpg)
7 (bądź 8 maja) 1943, w czasie objazdu eparchii, zginął w zasadzce urządzonej przez współpracujący z banderowcami oddział partyzancki OUN-M pod dowództwem Mykoły Nedweżkiego „Chrina”[11]. Zdaniem Grzegorza Motyki mogło to być skutkiem pomyłki melnykowców, zamierzających zabić Gebietskommissara Müllera. Zabójcy hierarchy twierdzili, że znaleźli przy nim dokumenty świadczące o kolaboracji z hitlerowcami, jednak równocześnie starali się zrzucić odpowiedzialność za jego śmierć na partyzantkę radziecką[12]. Istnieje również teoria, według której inspiratorem zabójstwa arcybiskupa był Polikarp (Sikorski), otwarcie popierający OUN[10]. Po śmierci biskupa Aleksego zwierzchnikiem Autonomicznego Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego został biskup Pantelejmon (Rudyk)[13], a rozmowy zjednoczeniowe prowadzone z ówczesnym Ukraińskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym zostały storpedowane[11].
Aleksy (Gromadzki) został pochowany na terenie monasteru Objawienia Pańskiego w Krzemieńcu[2]. 25 lipca 2006 r. dokonano ponownej ekshumacji szczątków władyki, które okazały się nienaruszone. W 2023 r. przeniesiono je do Ławry Poczajowskiej[2].
Upamiętnienie
edytujW 2024 r. w jego rodzinnej wsi odsłonięta została poświęcona mu tablica pamiątkowa, wykonana z okazji jubileuszu 100-lecia kanonicznej samodzielności Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, której arcybiskup Aleksy był orędownikiem. Do zebranych na uroczystości przemówił ordynariusz prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej arcybiskup Abel, przypominając zasługi, jak i tragiczną śmierć hierarchy[2][14].
Ordery i odznaczenia
edytuj- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (3 maja 1928)[15][16][17]
- Wielki Komandor Orderu Feniksa (Grecja)[17]
- Wielki Oficer Orderu Świętego Sawy (Jugosławia)[17]
- Wielki Oficer Orderu Zasługi Cywilnej (Bułgaria)[17]
Przypisy
edytuj- ↑ A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001. ISBN 83-7431-046-4, s.117
- ↑ a b c d Poświęcenie tablicy upamiętniającej abp. Aleksego [online], www.orthodox.pl [dostęp 2024-10-08].
- ↑ a b c d Biogram w serwisie prawosławia rosyjskiego. [dostęp 2012-12-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-21)].
- ↑ A. Petrovska, W Zahajcach Małych, Przegląd Prawosławny, nr 12 (330), grudzień 2012, ss.32–33
- ↑ A. Mironowicz, Kościół prawosławny..., s.179
- ↑ T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę. Kraków 2008. Wyd.Instytut Wydawniczy Znak, ISBN 978-83-240-1033-2, ss.203–204
- ↑ T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę. Kraków 2008. Wyd.Instytut Wydawniczy Znak, ISBN 978-83-240-1033-2, s.209
- ↑ T. Snyder, Tajna wojna, s.221
- ↑ a b c A. Mironowicz, Kościół prawosławny..., s.224
- ↑ a b Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, t. 1, Warszawa: „von borowiecky”, 2000, s. 102–103, ISBN 83-87689-34-3, OCLC 749680885.
- ↑ a b В. Гордієнко, Убивство митрополита Олексія Громадського [online], 2007 [dostęp 2012-06-23] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-10].
- ↑ G. Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960, Warszawa 2006 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN , Oficyna Wydawnicza „Rytm”, ISBN 83-88490-58-3, s.203
- ↑ A. Mironowicz, Kościół prawosławny..., s.226
- ↑ Walczył o niezależność od Rosji. Prawosławny biskup upamiętniony koło Białej Podlaskiej [ZDJĘCIA] [online], 6 października 2024 [dostęp 2024-10-09] (pol.).
- ↑ M.P. z 1928 r. nr 111, poz. 175 „za zasługi około przeprowadzenia autokefalji Kościoła Prawosławnego w Polsce oraz za doprowadzenie stosunków administracji cerkiewnej djecezji grodzieńskiej do stanu normalnego”.
- ↑ Odznaczenia orderem Polonia Restituta. „Kurier Warszawski”. Nr 134, s. 16, 15 maja 1928.
- ↑ a b c d Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 7.