Basy (instrument)

instrument muzyczny
(Przekierowano z Basetla)

Basy, inaczej basetla lub basetnia – polski ludowy instrument smyczkowy o niskiej skali, o kształcie przypominającym wiolonczelę, zwykle wielkości pośredniej między wiolonczelą a kontrabasem. Pełni funkcję rytmiczną i jest podstawą do melodii granej przez skrzypka. Od lat 50./60. sukcesywnie wypierany przez harmonię, a następnie akordeon w składzie kapel wiejskich[1].

Basy
Basetla, basetnia
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
321.322-71

Chordofon złożony

Klasyfikacja popularna
strunowy, smyczkowy
Podobne instrumenty

wiolonczela

Budowa

edytuj

Basy różnią się między sobą sposobem wykonania (dłubane lub klejone)[2] a także ilością strun – od 2, przez 3 (jest to najpopularniejszy wariant), aż po inspirowane kontrabasem 4-strunowe[3]. Różnice można zauważyć także w sposobie gry – starsze basy nie posiadały podstrunnicy, wobec czego nie skracano strun palcami, a jedynie przesuwano po nich smyczkiem. Ten także mógł być zbudowany w różnoraki sposób – początkowo był to wygięty w łuk patyk z naciągniętym włosiem z ogona ogiera lub wałacha, później zaczęto budować smyczki przypominające te profesjonalne: płaskie, wraz z ruchomą żabką do regulacji naciągu włosia[3]. Nie mają mikrostroików w strunniku, a drobnych korekt wysokości dźwięku dokonuje się naciskając lekko strunę na wysokości szyjki (by obniżyć dźwięk) lub komory kołkowej (aby go podwyższyć)[4].

Ludowi lutnicy wytwarzający basy nie mieli dostępu do wykonanych lutniczo wiolonczel czy kontrabasów, toteż wykrój instrumentu uzyskiwano w inny sposób. Za pomocą lampy naftowej lub świecy rzucano cień skrzypiec na ścianę, z którego powiększonego, ale też zdeformowanego kształtu tworzono wykrój. Z tego powodu basy wykonane w ten sposób wyglądają bardziej jak powiększone skrzypce, aniżeli kontrabas; różnią się także między sobą wyglądem[5].

Struny basów tradycyjnie wykonywano z jelit zwierzęcych lub drutów telefonicznych. Współcześnie używa się strun produkowanych fabrycznie[3].

Basy dłubane

edytuj

Szyjka i pudło rezonansowe w tych basach są wykonane z jednego kawałka drewna, jedynie płyta wierzchnia, pełniąca funkcję membrany przenoszącej dźwięk, była doklejana. Używa się do tego tzw. kleju skórnego lub kostnego, wykonanego z rozdrobnionych, wysuszonych, a następnie rozpuszczonych w zimnej wodzie szczątków zwierzęcych[6]. Na ogół mają 2 lub 3 struny.

Basy kaliskie

edytuj

Do basów dłubanych zaliczane są basy kaliskie, które charakteryzują się odmienną budową niż te produkowane w innych regionach Polski. Nie posiadają one duszy – jej funkcję imituje nóżka, która przechodząc przez płytę wierzchnią, opiera się na płycie dolnej[7]. Druga nóżka wsparta jest na górnej płycie instrumentu[8], która jest przytwierdzona do korpusu za pomocą gwoździ, a nie kleju[6]. Odkrycie tego rodzaju basów przypisuje się drowi Jarosławowi Lisakowskiemu, który prowadził wieloletnie badania ziemi kaliskiej[9]. Współcześnie basy kaliskie produkuje m.in. Mateusz Raszewski, pierwszy uczeń wybitnego skrzypka Leona Lewandowskiego[10].

Basy klejone

edytuj

Wykonane z ciętych, giętych płyt drewnianych, mają wklejane boki. Nieco większe od basów dłubanych, mają zwykle 3 lub 4 struny. Wraz z rozpowszechnieniem się kontrabasów zaczęły być wypierane przez nie lub przez instrumenty na nich wzorowane (tzw. duże basy). Często posiadają sznurek ułatwiający trzymanie i transport. W płycie spodniej basów wycinano drzwiczki, które na weselu zmieniały instrument w skarbonkę – goście, chcąc zamówić utwór wrzucali przez nie pieniądze, było to tzw. zakładanie do basów[11].

Basy podhalańskie

edytuj

Pojawienie się basów na Podhalu ma dwie teorie. Pierwszą jest przybycie tego instrumentu z północnej Małopolski, od Krakowa, druga zakłada wpływ kultury wołoskiej dzięki góralom powracającym z pracy czy służby wojskowej[12][13]. Basy mają kształt znacznie zbliżony do wiolonczeli; niektóre z nich powstawały właśnie na bazie modyfikacji tego instrumentu – usuwano nóżkę i zmieniano ilość strun na 3. Basy lutnicze mają kształt ósemki, nie posiadają narożników – chociaż ten kształt także nie jest regułą, często był on uzależniony od ilości materiałów i umiejętności budowniczego. Są muzycy ludowi twierdzący, że takie basy brzmią nieporównywalnie lepiej niż instrument powstały z wiolonczeli. Niektórzy lutnicy rzeźbią główkę w kształt inny niż pojedynczy ślimak, np. pojawiają się na niej miniaturowe rzeźby przedstawiające Sabałę. Dwie cieńsze struny są jelitowe, a najgrubsza – wiolonczelowa.

Płyta wierzchnia w basach lutniczych wykonana jest ze świerku bądź z jodły, a boki, płyta spodnia i główka – z jaworu.

Często środkowa struna przesunięta jest bliżej najgrubszej, co ma związek z techniką wykonawczą[12].

Strojenie

edytuj

Strój basów zależy od ilości strun a także regionu. Częstą praktyką była modyfikacja grubości strun celem jak najoszczędniejszego palcowania. Poniżej przedstawiono najpopularniejsze strojenia, od najniższego do najwyższego dźwięku:

Basy 2-strunowe: D-a

Basy 3-strunowe: G-D-a; gdy podstawą basowania był dźwięk D, zmieniano strunę G na cieńszą, strojoną o oktawę wyżej. Dzięki temu uzyskiwano kwintę i kwartę w stosunku do dźwięku podstawowego.

Basy 4-strunowe: C-G-D-a

W basach podhalańskich środkowe struny są cieńsze od zewnętrznych. Basy 3-strunowe stroi się do dźwięków D-d-A, a 4-strunowe – D-d-a-A[14]. Zewnętrzne struny w basach podhalańskich mają swoje tradycyjne nazwy. Strunę A nazywa się starą, a D – owerturą, brak jednak udokumentowanych związków z uwerturą[15].   

Sposób gry

edytuj

Dźwięk z basów wydobywa się za pomocą smyczka. Niekiedy jednak basiści, chcąc zaimponować słuchaczom, grają "z pazura", czyli pizzicato[16]. Najczęściej gra się na pustych strunach, kwintami, chociaż najwcześniejsze melodie oparte były na jednym dźwięku, dając burdonowe brzmienie. W czasach, gdy na weselach grano tylko muzykę tradycyjną, umiejętność basowania była powszechna. Skrzypkowie często mieli swoje basy, które zabierali ze sobą na wesela, a basistami zostawali goście weselni. Była to częsta praktyka m.in. w Polsce centralnej, która należała do biedniejszych regionów i gdzie do lat 30. XX wieku kapele praktycznie nie istniały właśnie z tego powodu. Dzięki temu rodzina państwa młodych nie musiała zatrudniać całej kapeli, a jedynie jednego muzykanta[17].

Z założenia basy mają realizować podstawę harmoniczną utworu, nadawać rytm do tańca i trzymać w ryzach skrzypka, jako że często grali oni szybkie, popisowe partie. Także podczas wesel, gdzie nierzadko panował gwar i hałas, dudniący dźwięk basów był jedynym, który docierał do uszu tańczących gości.

W basach podhalańskich muzycy skracają struny podczas gry. Nutę, czyli utwór, rozpoczyna właśnie dźwięk basu na najniższej strunie. Pociąga się jednocześnie najniższą i środkową strunę, a wyższe dźwięki, najczęściej kwinty, dodawane są na tej najwyższej[18]

Dyskografia

edytuj

Koniec basów. Kraśnica, Opoczyńskie nagr. Andrzej Bieńkowski, Muzyka Odnaleziona, Warszawa 2008

Melodie stamtąd, Nagrania archiwalne pieśni i muzyki regionu kaliskiego ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN, cz. 1: 1947 – pierwsza poł. 1959 r. (wyd. 2015) i cz. 2: – druga poł. 1959 r. (wyd. 2017)

Muzyka Źródeł vol. 32 - Ród Karpieli, Bolesław, Jan, Sebastian Karpiel-Bułecka, Polskie Radio, 2019  

Galeria

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Koniec basow : krasnica opoczynskie.. Andrzej Bienkowski Muzyka Odnaleziona. 2008. [dostęp 2022-12-27].
  2. Basy | Muzykoteka Szkolna [online], muzykotekaszkolna.pl [dostęp 2022-12-27].
  3. a b c Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
  4. Tajne Komplety | Jak basy dudnią... [dostęp 2022-12-27].
  5. Tajne Komplety | Basy - warsztat twórcy. [dostęp 2022-12-27].
  6. a b Tajne Komplety | Basy - warsztat twórcy. [dostęp 2022-12-27].
  7. Instrumenty kaliskie - basy. [dostęp 2022-12-27].
  8. Basy | Muzykoteka Szkolna [online], muzykotekaszkolna.pl [dostęp 2022-12-27].
  9. dr Jarosław Lisakowski - laureat Nagrody Kolberga 2004 [online], www.nagrodakolberg.pl [dostęp 2023-01-22].
  10. Raszewski Mateusz [online], Muzyka Odnaleziona [dostęp 2023-01-22] (pol.).
  11. Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
  12. a b „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].
  13. Lidia Długołęcka, Muzyka i Tatry, PTTK "Kraj", 1992, ISBN 83-7005-269-X, OCLC 29702312 [dostęp 2023-01-22].
  14. Lidia Długołęcka, Muzyka i Tatry, PTTK "Kraj", 1992, ISBN 83-7005-269-X, OCLC 29702312 [dostęp 2023-01-22].
  15. „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].
  16. Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
  17. Andrzej Bieńkowski, Piotr Grochowski, Od pańszczyzny do hipsterstwa. Muzyka ludowa między wsią a miastem. Z Andrzejem Bieńkowskim rozmawia Piotr Grochowski, „Literatura Ludowa”, 65 (1), 2021, s. 99, DOI10.12775/ll.1.2021.007, ISSN 2544-2872 [dostęp 2023-01-22].
  18. „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].

Linki zewnętrzne

edytuj