Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy

terytorialny organ zarządzania koleją (Pruska Kolej Wschodnia; Bydgoszcz, ob. Polska)

Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy – terytorialny organ zarządzania koleją z siedzibą w Bydgoszczy.

Sieć Pruskiej Kolei Wschodniej
Budynek Dyrekcji Kolei – widok od strony Brdy
Widok od ul. Dworcowej
Front od ul. Dworcowej
Pocztówka przedstawiająca Królewską Dyrekcję Kolei Wschodniej w Bydgoszczy
Dawna siedziba Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Toruniu. Obecnie Urząd Marszałkowski

Historia dyrekcji

edytuj

Okres pruski

edytuj

Królewska Dyrekcja Pruskiej Kolei Wschodniej (niem. Königliche Direktion der Ostbahn) powstała zarządzeniem króla Prus Wilhelma IV z dnia 3 listopada 1849 z przekształcenia Królewskiej Komisji Kolei Wschodniej. Poprzednia instytucja powstała w 1848 w Trzciance w celu kontroli państwowej nad Towarzystwem Akcyjnym budującym linię kolejową z Krzyża do Królewca przez Piłę, Bydgoszcz i Tczew. Nowo powstała dyrekcja została zlokalizowana w Bydgoszczy w nieruchomościach przy Nowym Rynku 8 i 9. Była to – obok dyrekcji Kolei Westfalskich w Paderborn[1] – pierwsza dyrekcja kolei państwowych w Europie i na świecie[2]. Jej zadaniem było projektowanie, budowa oraz rozbudowa linii kolejowych na terenie wschodnich prowincji Prus[1].

Początkowo, do września 1852, działała w Szczecinie Deputacja Dyrekcji Kolei Wschodniej zajmująca się dalszą budową dróg żelaznych. Jesienią 1852 nadzór nad wszystkimi problemami dotyczącymi rozbudowy i eksploatacji sieci kolejowej w Prusach Wschodnich objęła administracja w Bydgoszczy.

Wraz z rozwojem Kolei Wschodniej zadania dyrekcji stale rosły. W 1857 składała się z 6 wydziałów, a środki wydane na budowę torów, urządzeń stacyjnych i dróg dojazdowych do stacji wyniosły 25 mln talarów, z czego 73% przypadło na linię Krzyż WielkopolskiBydgoszczTczewKrólewiec z odgałęzieniem do Gdańska[1].

Królewska dyrekcja kolei wschodniej podlegała bezpośrednio ministrowi handlu, przemysłu i robót publicznych. Do dnia 1 października 1873 podlegali jej następujący wyżsi urzędnicy[2]:

  • wyższy inspektor ruchu, do którego obowiązków należało nadzorowanie personelu służby ruchu i kierowanie całokształtem gospodarki materiałowej; w późniejszym okresie dodano mu do pomocy inspektora budowy kolei;
  • nadmistrz maszynowy, który nadzorował tabor kolejowy, warsztaty naprawcze i personel parowozowy;
  • główny zarządca ekspedycji kolejowych, który czuwał nad odprawami podróżnych i przesyłek oraz analizował i badał w ograniczonym zakresie zażalenia składane na pion służby handlowej.

Zatrudnienie dyrekcji w 1875 wynosiło 349 pracowników[1].

Do obowiązków dyrekcji należały czynności ogólnoadministracyjne związane z przewozem osób i przesyłek, opracowanie rozkładu jazdy pociągów, synchronizacja taborowa służb kolejowych, utrzymanie obiektów kolejowych, taboru i urządzeń, budowa i przebudowa torów. W kompetencji dyrekcji znajdowały się również: dyspozycje wagonowe dla poszczególnych stacji zgodnie z zapotrzebowaniem klientów oraz zaopatrzenie materiałowo-techniczne. Materiały przechowywano w magazynach i składnicach kolejowych, przede wszystkim w Warsztatach Głównych w Tczewie i Zakładach Budowy Rozjazdów Kolejowych w Bydgoszczy. Do statutowych obowiązków królewskiej dyrekcji kolei wschodniej należało także rozpatrywanie wniosków i wypłacanie odszkodowań za zabicie lub zranienie pasażerów podczas podróży[2].

Od 1875 dyrekcja kolei w Bydgoszczy przejęła obowiązki związane z rozliczaniem przewozów międzynarodowych (pasażerskich, bagażowych, ekspresowych i towarowych), początkowo na linii kolejowej Warszawsko-Bydgoskiej. Linię tę otwarto 4 grudnia 1862 zgodnie z umową prusko-rosyjską. Jej nowo zbudowanym odcinkiem po stronie pruskiej (podległej Kolei Wschodniej) była linia kolejowa BydgoszczToruńOtłoczyn. 1 kwietnia 1875 powołano Niemiecko-Rosyjski Związek Kolejowy, którego kierownictwo powierzono Dyrekcji Kolei Wschodniej[1]. Tym samym Bydgoszcz była pierwszym miastem na ziemiach polskich, w którym rozliczano międzynarodowe przewozy kolejowe[2].

W 1880 zreorganizowano zarządzanie kolejami w Prusach i utworzono Królewski Pruski Zarząd Kolejowy. Przestano używać nazwy Kolej Wschodnia, a placówkę przemianowano na Królewską Dyrekcję Kolejową w Bydgoszczy, złożoną z Królewskich Komisji Kolejowych w Berlinie, Pile, Bydgoszczy, Gdańsku, Toruniu, Królewcu oraz Kolei Wewnątrzpomorskiej w Szczecinie (później także w Słupsku, Poznaniu i Olsztynie)[1]. Komisje zmieniono w Królewskie Kolejowe Urzędy Ruchu podległe dyrekcji w Bydgoszczy. Urzędowi ruchu w Bydgoszczy podlegały linie: Piła – Bydgoszcz – Toruń, Bydgoszcz – Tczew i Laskowice PomorskieJabłonowo (bez stacji: Piła, Toruń, Tczew, Jabłonowo)[1].

W wyniku rosnącego wciąż potencjału kolejnictwa, 1 kwietnia 1895 nastąpiła reorganizacja pruskiej administracji kolejowej. W miejsce Królewskiej Dyrekcji Kolejowej w Bydgoszczy powstały Dyrekcje Kolei Państwowych z siedzibami w: Bydgoszczy, Poznaniu, Gdańsku, Szczecinie i Królewcu[2]. Dyrekcja w Bydgoszczy zarządzała liniami kolejowymi o długości 1529 km, a liczba zatrudnionych pracowników kolejowych w 1897 sięgała 11 tys. osób[1]. Nowo zorganizowana dyrekcja składała się z 3 wydziałów[1]:

  • ogólnego – zajmował się organizacją administracji, kontrolą dochodów, sprawami kadrowymi,
  • eksploatacyjnego – opracowywał rozkłady jazdy, zajmował się służbą stacyjną, pociągową, telegraficzną, kontrolą obrotu wagonów, drużyn pociągowych i parowozowych,
  • technicznego – zajmował się utrzymaniem i budową torów, budowli i urządzeń, służbą warsztatową, zakupem i magazynowaniem towarów oraz taboru.

Niższym szczeblem zarządzania były inspekcje: ruchu, przewozów i maszynowo-warsztatowa[1].

Okres polski

edytuj

Wraz z odzyskaniem niepodległości pruska dyrekcja kolei w Bydgoszczy straciła rację bytu. Zarządzaniem liniami kolejowymi, które znalazły się na terytorium Polski zajęła się początkowo dyrekcja okręgowa z siedzibą w Bydgoszczy, a na terytorium Niemiec, dyrekcja z siedzibą w Berlinie. W 1921 rząd polski, organizując kolejnictwo na terenie Pomorza utworzył dla tego terenu Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych w Gdańsku, której siedzibą był budynek byłej pruskiej dyrekcji (przyznany Polsce przez Międzysojuszniczą Komisję Podziału Mienia). Jeden z wydziałów tej dyrekcji, Wydział Kontroli Dochodów, miał siedzibę w Bydgoszczy[2].

Doceniając bydgoskie tradycje i doświadczenia, Ministerstwo Komunikacji utworzyło w 1922 Biuro Rozrachunków PKP z siedzibą w Bydgoszczy. Biuro to uległo znacznej reorganizacji w 1938, zaś po II wojnie światowej nastąpiło dalsze zwiększenie jego zakresu działalności. W 1923 w budynku umieszczono również kolejową przychodnię lekarską, a w latach 1927–1932 także agendy radomskiej DOKP (przeniesione w 1932 do Chełma)[2].

Z uwagi na wrogi stosunek Senatu Wolnego Miasta Gdańska do Polski, od 1926 rozważano przeniesienie Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych z tego miasta do Bydgoszczy, Torunia lub Gdyni. Za Bydgoszczą przemawiały m.in.: rozwinięty węzeł kolejowy, istnienie dużych warsztatów naprawczych, a przede wszystkim obszerny budynek Dyrekcji Kolei w Bydgoszczy, który mógł pomieścić wszystkie wydziały DOKP w Gdańsku. Mimo tego na podstawie uchwały rządu z 22 lipca 1933 DOKP Gdańsk przeniesiono do Torunia, pozostawiając w Gdańsku nowo utworzone Biuro Gdańskie PKP. Nowo zbudowany gmach w Toruniu (przeznaczony pierwotnie dla urzędu wojewódzkiego, obecnie siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego) nie pomieścił wszystkich wydziałów urzędu. Z tego powodu przeniesiono tam prezydium, wydział ruchu, mechaniczny, drogowy, personalny, finansowy, biuro wojskowe i kasę dyrekcyjną, zaś do funkcjonującego w Bydgoszczy wydziału kontroli dochodów przeniesiono wydział taryfowy, pracowniczy, zasobów, sanitarny, archiwum, drukarnię i bibliotekę dyrekcyjną[1]. Ogółem do Bydgoszczy sprowadziło się około 300 urzędników wraz z rodzinami[1].

W budynku dyrekcji miało także siedzibę także Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych PKP, które na początku 1939 zatrudniało 244 osoby. Oprócz tego, od 1937 mieściła się w budynku dyrekcja Francusko-Polskiego Towarzystwa Kolejowego S.A., które wybudowało (wspólnie z PKP) i zarządzało magistralą węglową Śląsk – Gdynia (dyrektorem towarzystwa był inż. Jan Getter-Girther)[3]. W 1936 wyodrębniono linię z poszczególnych dyrekcji okręgowych PKP i powołano samodzielny Zarząd Kolei Herby Nowe-Gdynia z siedzibą w Bydgoszczy[1].

W 1945 Bydgoszcz była przejściową siedzibą Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych w Gdańsku, po czym utworzono Rejonową Dyrekcję Kolei Państwowych w Bydgoszczy z dniem 1 października 1975. W 1970 budynek dyrekcji stał się własnością Zarządu Kolei Państwowych oraz wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej[1]. W budynku działało nieprzerwanie Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych PKP, które przejęło wszelkie rozliczenia związane z obrotem wagonów w komunikacji międzynarodowej. W 1980 dokonywało ono rozliczeń z 36 państwami Europy, Azji i Afryki[1].

W okresie powojennym w gmachu dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej znajdowały się komórki organizacyjne PKP:

  • Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych (w strukturze PKP Cargo)
  • Obwód Lecznictwa Kolejowego
  • Zakład Kujawski oraz inne komórki organizacyjne PKP Cargo: Biuro Rachunkowości i Podatków, Biuro Ekspedycji
  • Komórki TK Telekom, PKP Energetyka i inne.

Statystyki

edytuj

Stan taboru kolejowego podlegającego pod Dyrekcję Kolei Wschodniej w Bydgoszczy[2]:

  • 1853 – 629 wagonów, w tym 132 osobowe, 23 bagażowe i 497 towarowych;
  • 1857 – 100 parowozów, 165 wagonów osobowych, 40 wagonów bagażowych i 1396 wagonów towarowych;
  • 1876 – 199 parowozów pośpiesznych, 44 parowozy osobowe, 300 parowozów towarowych, 44 parowozy tendrzaki – łącznie 587 parowozów; 877 wagonów osobowych, 213 wagonów bagażowych; 10715 wagonów towarowych i 68 wagonów pocztowych.

Stan linii kolejowych podlegających pod Dyrekcję Kolei Wschodniej w Bydgoszczy[2]:

  • 1867 – 912 km linii kolejowych.
  • 1876 – 1513 km linii kolejowych, w tym 740,23 km linii dwutorowych, 2659 rozjazdów, w tym 155 podwójnych rozjazdów angielskich i 110 pojedynczych rozjazdów krzyżowych, 43 mosty kolejowe o prześwicie świetlnym 10 metrów w każdym przęśle; w tym 22 murowane i 41 żelaznych (w tym mosty kolejowe w Bydgoszczy i Most Portowy), 1530 mniejszych mostów i 104 wiadukty.
  • 1894 – 4833 km linii kolejowych[1].

Obszar działania

edytuj

W okresie swego funkcjonowania, aż do czasu reorganizacji kolejnictwa pruskiego w 1895 Dyrekcja zarządzała liniami kolejowymi na obszarze prowincji Prus od Berlina i Stralsundu, aż po Kłajpedę i Białystok. Były to prowincje: Prusy Zachodnie (Gdańsk, Kwidzyn), Pomorze (Szczecin, Koszalin, Stralsund), Prowincja Poznańska (Poznań, Bydgoszcz) i Prusy Wschodnie (Królewiec, Olsztyn)[2]. Po reorganizacji obszar kompetencji dyrekcji bydgoskiej został ograniczony do obszaru nieco wykraczającego poza rejencję bydgoską.

Dyrektorzy

edytuj

Przewodniczący Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodniej

edytuj

Prezydenci Królewskiej Dyrekcji Kolei w Bydgoszczy

edytuj

Siedziba

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac Dyrekcja Kolejowa w Bydgoszczy, [w:] Kotlarz Grzegorz, Pawłowski Jerzy: Węzeł kolejowy Bydgoszcz 1851-2014. Wydawnictwo Eurosprinter. Rybnik 2014. ISBN 978-83-63652-06-7, s. 322–329.
  2. a b c d e f g h i j Mierzyński Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska V (1971-73). Bydgoszcz 1980.
  3. Widernik, Mieczysław: Magistrala węglowa Śląsk-Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski historyczne TNT XLXIX Rok 1984 z.2.
  4. Sven K. Knebel: Projekt: Infrastruktur. Autobiographische Aufzeichnungen des preussischen Ingenieurs Eduard Wiebe (1804–92), Traugott Bautz Nordhausen 2008.
  5. Offermann [online], heidermanns.net [dostęp 2021-02-11].
  6. Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny, Tom I, Bydgoszcz 1994, s. 79–80.
  7. Wexstraße: -< Berlin, Charlottenburg-Wilmersdorf von A bis Z [online], de/lexikon/chawi/w/wexstrasse.htm [dostęp 2021-02-11].
  8. Engelbert Zimmer: Die Saarbrücker Eisenbahnverwaltung im Wandel der Zeit, Sondernummer „Die Schiene”, Mitteilungen für den saarländischen Eisenbahner, Saarbrücken, Oktober 1959.
  9. Familienforschung PEDELL – Bildergalerie [online], christoph-www.de [dostęp 2021-02-11] (niem.).
  10. Jastrzębska-Puzowska Iwona, Winter Piotr: Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu\, Zeszyt 1, Bydgoszcz 1996.

Bibliografia

edytuj
  • Czajkowski, Edmund: 134 bydgoskiego węzła kolejowego, [w:] Kalendarz Bydgoski 1985
  • Mierzyński, Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy, [w:] Kronika Bydgoska V (1971-73), Bydgoszcz 1980
  • Piątkowski, Andrzej: Kolej Wschodnia w latach 1842–1880, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olszynie, Olsztyn 1996
  • Widernik, Mieczysław: Magistrala węglowa Śląsk-Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski historyczne TNT XLXIX Rok 1984 z.2
  • Zakrzewski, Bogdan: 130 lat bydgoskiej kolei, [w:] Kalendarz Bydgoski 1980