Zdradnicowate
Zdradnicowate (Elapidae) – rodzina węży z nadrodziny Elapoidea w rzędzie łuskonośnych (Squamata).
| Elapidae[1] | |||
| F. Boie, 1827 | |||
 Przedstawiciel rodziny – kobra egipska (Naja haje) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Nadrodzina |
Elapoidea | ||
| Rodzina |
zdradnicowate | ||
| Rodzaje | |||
| |||
Liczba rodzajów i gatunków tej rodziny jest różna w zależności od autora (Klemmer (1963) podawał 41 rodzajów i ok. 190 gatunków; The Reptile Database (2023) – 55 rodzajów i 398 gatunków[2]). Jest najliczniejszą rodziną węży jadowitych.
Do zdradnicowatych często zaliczane są również węże morskie[1]; niektóre analizy sugerują nawet, że bez węży morskich zdradnicowate nie byłyby monofiletyczne[3][4].
Dodatkowo niektóre podrodziny węży tradycyjnie zaliczane do połozowatych w rzeczywistości mogą być co najmniej bliskimi krewnymi zdradnicowatych. Lawson i in. (2005) zaliczyli nawet do Elapidae podrodziny Xenodermatinae, Psammophiinae, Pseudoxyrhophiinae i większość rodzajów z podrodziny Boodontinae, a także rodzinę Atractaspididae[3]. Vidal i in. (2007) zaliczyli dawne podrodziny Pseudoxyrhophiinae i Psammophiinae, część podrodziny Boodontinae (m.in. rodzaje Lamprophis i Mehelya) oraz dawną rodzinę Atractaspididae do nowej rodziny Lamprophiidae, siostrzanej do zdradnicowatych i tworzącej z nimi nadrodzinę Elapoidea[4].
Występowanie
edytujZdradnicowate zamieszkują tropikalne i subtropikalne rejony Afryki, Ameryki, Azji i Australii oraz okolicznych wysp. Zupełny brak przedstawicieli tej rodziny w Europie (jednak postulowane przez część naukowców[3] włączenie do Elapidae kilku dawnych podrodzin Colubridae rozszerzyłoby zasięg występowania zdradnicowatych także na Europę). Żyją w różnorodnych środowiskach od pustyń, półpustyń, stepów, sawann po lasy deszczowe. Prowadzą z reguły naziemny tryb życia, ale są gatunki zarówno nadrzewne, jak i ryjące pod ziemią, a nawet żyjące w środowisku wodnym. Zwierzęta te przejawiają aktywność głównie nocą, ale występują gatunki aktywne za dnia.
Charakterystyka
edytujSzkielet zdradnicowatych jest pozbawiony szczątków miednicy i kończyn. Są to w większości jaskrawo ubarwione węże. Większość przedstawicieli to węże małe i średnie. Długość ich waha się od 0,4 m do ok. 2 m – przeciętna długość do 1 m. Jeden gatunek (Ophiophagus) dorasta do ok. 5,4 m.
Uzębienie typu Proteroglypha (z greckiego: proteros = przedni, glyphe = zagłębienie, jama). Posiadają parzyste zęby jadowe z podłużnie przebiegającą głęboką rynienką lub częściowo kanalikiem, osadzone nieruchomo w przedniej części szczęki górnej. Do przekazania trucizny wystarczy płytkie uderzenie pyskiem. Często występuje brak zębów chwytnych za zębami jadowymi. Trzy gatunki wytworzyły zdolność wystrzykiwania jadu na znaczną odległość. Właściwość ta, zwana potocznie „pluciem”, następuje na skutek skurczu mięśni otaczających gruczoły jadowe i skierowanym ku przodowi otworom kanalików w zębach jadowych. Wąż rozpyla jad silnym wydechem powietrza i nadaje dodatkową szybkość poprzez gwałtowny wyrzut głowy ku przodowi. Rozpylony jad zostaje wyrzucony na odległość ok. 3 m i zajmuje ok. kilkudziesięciu centymetrów kwadratowych. Z reguły dosięga przeciwnika.
Większość gatunków nie należy do węży agresywnych, nie niepokojone nie starają się kąsać. Zaniepokojone starają się uciec prześladowcy. U większości przedstawicieli występuje bardzo silny jad zawierający neurotoksyny. Jest to jad drobnocząsteczkowy, ubogi w enzymy, poraża głównie układ nerwowy. Ani jad, ani zęby jadowe nie są używane niemal nigdy w stosunku do przedstawicieli własnego gatunku.
Zdradnicowate rozmnażają się głównie składając jaja, nieliczne gatunki opiekują się gniazdem. Jajożyworodne są tylko przedstawiciele rodzajów: Acanthophis, Notechis, Hemachatus.
Odżywiają się głównie kręgowcami tj. małymi ssakami, płazami, gadami (jaszczurkami i innymi wężami). Rzadko pożerają ptaki. Formy zdradnicowatych prowadzące podziemny tryb życia żywią się również bezkręgowcami.
Systematyka
edytujDo zdradnicowatych należą następujące rodzaje[2]:
- Acanthophis
- Aipysurus
- Antaioserpens
- Aspidelaps
- Aspidomorphus
- Austrelaps
- Brachyurophis
- Bungarus
- Cacophis
- Calliophis
- Cryptophis
- Demansia
- Dendroaspis
- Denisonia
- Drysdalia
- Echiopsis – jedynym przedstawicielem jest Echiopsis curta
- Elapognathus
- Elapsoidea
- Emydocephalus
- Ephalophis – jedynym przedstawicielem jest Ephalophis greyae
- Furina
- Hemachatus – jedynym przedstawicielem jest Hemachatus haemachatus
- Hemiaspis
- Hemibungarus
- Hoplocephalus
- Hydrelaps – jedynym przedstawicielem jest Hydrelaps darwiniensis
- Hydrophis
- Laticauda
- Loveridgelaps – jedynym przedstawicielem jest Loveridgelaps elapoides
- Microcephalophis – jedynym przedstawicielem jest Microcephalophis gracilis – małogłowiec pospolity
- Micropechis – jedynym przedstawicielem jest Micropechis ikaheca
- Micruroides – jedynym przedstawicielem jest Micruroides euryxanthus – koralóweczka arizońska
- Micrurus
- Naja
- Narophis – jedynym przedstawicielem jest Narophis bimaculatus
- Neelaps – jedynym przedstawicielem jest Neelaps calonotos
- Notechis – jedynym przedstawicielem jest Notechis scutatus – wąż tygrysi
- Ogmodon – jedynym przedstawicielem jest Ogmodon vitianus
- Ophiophagus – jedynym przedstawicielem jest Ophiophagus hannah – kobra królewska
- Oxyuranus
- Parahydrophis – jedynym przedstawicielem jest Parahydrophis mertoni
- Parapistocalamus – jedynym przedstawicielem jest Parapistocalamus hedigeri
- Paroplocephalus – jedynym przedstawicielem jest Paroplocephalus atriceps
- Pseudechis
- Pseudohaje
- Pseudonaja
- Rhinoplocephalus – jedynym przedstawicielem jest Rhinoplocephalus bicolor
- Salomonelaps – jedynym przedstawicielem jest Salomonelaps par
- Simoselaps
- Sinomicrurus
- Suta
- Toxicocalamus
- Tropidechis – jedynym przedstawicielem jest Tropidechis carinatus
- Vermicella
- Walterinnesia
Przypisy
edytuj- ↑ a b Elapidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b P. Uetz & J. Hallermann: Higher taxa: Elapidae. The Reptile Database. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).
- ↑ a b c R. Lawson, J.B. Slowinski, B.I. Crother & F.T. Burbrink. Phylogeny of the Colubroidea (Serpentes): New evidence from mitochondrial and nuclear genes. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 37 (2), s. 581–601, 2005. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.07.016. (ang.).
- ↑ a b N. Vidal, A.-S. Delmas, P. David, C. Cruaud, A. Couloux & S.B. Hedges. The phylogeny and classification of caenophidian snakes inferred from seven nuclear protein-coding genes. „Comptes Rendus Biologies”. 330 (2), s. 182–187, 2007. DOI: 10.1016/j.crvi.2006.10.001. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Wacław Jaroniewski, Jadowite węże świata, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne 1988.
- Włodzimierz Juszczyk, Mały Słownik Zoologiczny. Gady i Płazy, Wiedza Powszechna 1986.