Erazm Jerzmanowski
Erazm Józef Jerzmanowski herbu Dołęga (ur. 2 czerwca 1844 w Tomisławicach[1], zm. 7 lutego 1909 w Prokocimiu) – polski działacz społeczny i filantrop, powstaniec styczniowy, żołnierz, inżynier, wynalazca, przemysłowiec, mecenas, członek wieczysty Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1890 roku[2].
.jpg)
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku |
cmentarz Rakowicki w Krakowie |
| Zawód, zajęcie | |
| Małżeństwo |
Anna Koester |
| Odznaczenia | |
| |
Zwany (na równi z Witoldem Zglenickim) „polskim Noblem”.
Życiorys
edytuj
Kraków, ul. Górników 27
Grobowiec Jerzmanowskich autorstwa Wacława Szymanowskiego
Urodził się w Tomisławicach, w Kaliskiem, w zubożałej rodzinie ziemiańskiej[3], był synem Franciszka Jerzmanowskiego (1818–1873) i Apolonii Kamili z Kossowskich (1823–1909). Dzieciństwo spędził w należącym do rodziny majątku w Domanikowie. Ukończył Gimnazjum Gubernialne Warszawie, po czym wstąpił do Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach. W 1863 roku wraz z innymi studentami przyłączył się do powstania styczniowego, walczył u boku gen. Mariana Langiewicza oraz Józefa Miniewskiego. Po bitwie pod Krzykawką (5 V 1863) został zatrzymany przez władze austriackie na terenie Galicji i osadzony w twierdzy w Ołomuńcu[4][5][6].
Zwolniony, zmuszony do emigracji, wyjechał do Paryża, gdzie podjął studia w Szkole Wyższej Polskiej na Montparnasse (1864-1866), a następnie, dzięki pokrewieństwu z Janem Pawłem Jerzmanowskim, w Szkole Inżynierii i Artylerii Wojskowej w Metz (1866–1868). Po jej ukończeniu, dzięki pomocy ks. Władysława Czartoryskiego, rozpoczął pracę w Paryskiej Kompanii Gazowej. W 1870 roku walczył jako oficer w wojnie francusko-pruskiej, za co odznaczony został Krzyżem Legii Honorowej[7][8].
W 1871 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Przebywał w Buffalo (1871–1873), a następnie w Nowym Jorku (1873–1896). W 1873 roku poślubił Amerykankę, niemieckiego pochodzenia Annę Koester (1856–1912), a w 1877 roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W USA zajmował się wykorzystaniem gazu wodnego do oświetlenia ulic miejskich. Udoskonalił dotychczasowe metody i uzyskał 22 patenty (3 wspólnie z Cyprienem Tessié du Motayem, 19 samodzielnie) z zakresu wykorzystywania gazu wodnego. W latach 1873–1879 pracował w Miejskiej Kompanii Gazowej w Nowym Jorku. W 1882 roku wspólnie z Williamem Rockefellerem oraz Edwardem Sternem założył kompanię gazową The Equitable Gas Light Company of New York, która szybko zdominowała amerykański rynek gazowy na wschodnim wybrzeżu, przejmując inne miejskie kompanie gazowe w okolicznych miastach, a także w Chicago i Indianapolis. Jerzmanowski początkowo był wiceprezesem, a następnie w latach 1890-1896 prezesem zarządu. Był najbogatszym Polakiem w Stanach Zjednoczonych. Na liście milionerów amerykańskich zajmował 96. pozycję, z majątkiem szacowanym na kwotę 2 000 000 dolarów. Prasa amerykańska zwała go „tym, który oświetlił Amerykę”[9][10][11].
Jerzmanowski hojnie wspierał Polonię amerykańską oraz liczne inicjatywy na ziemiach polskich pod zaborami. Przeznaczał duże sumy na finansowanie działalności naukowej, kulturalnej i oświatowej. Opiekował się emigrantami. W 1886 roku założył Komitet Centralny Dobroczynności, którego działalność w pełni finansował. Była to pierwsza polska instytucja w Stanach Zjednoczonych na szeroką skalę pomagająca przybywającym z Europy polskim emigrantom. Założył i wspierał Czytelnię Polską w Nowym Jorku. Ufundował kościół polski pw. św. Antoniego w Jersey City oraz wsparł budowę kościoła pw. św. Stanisława w Nowym Jorku, a także kościołów na ziemiach polskich w Zakopanem, Szczawnicy oraz w Okopach Świętej Trójcy. Wspomagał Bank Ziemski w Poznaniu, Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych, Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego, założone w Krakowie przez ks. Kazimierza Siemaszkę schronisko dla biednych i osieroconych chłopców. Ufundował szkoły powszechne w Prokocimiu, Krzyszkowicach, Białej i Szczawnicy oraz wspomagał finansowo gimnazjum polskie w Cieszynie. Wsparł m.in.: budowę Domu Akademickiego dla studentek w Krakowie, Stowarzyszenie Nauczycielek w Krakowie, Muzeum Techniczno-Przemysłowe, Towarzystwo Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego, Towarzystwo im. Stanisława Staszica we Lwowie, Dom Polski w Morawskiej Ostrawie, paryskie Towarzystwo „Bratnia Pomoc”, Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863-1864, budowę pomnika Chopina w Paryżu, pomnika Tadeusza Kościuszki w Chicago i Rzeszowie, budowę pomnika powstańców styczniowych na cmentarzu w Rzeszowie. Ufundował witraże Józefa Mehoffera w katedrze wawelskiej oraz witraże w kościele parafialnym w Bieżanowie. Był honorowym założycielem Krakowskiego Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami oraz finansowym fundatorem założonego w 1891 roku przez Adama Asnyka Towarzystwa Szkoły Ludowej. Finansował udział Polaków w Wystawie Światowej w Chicago w 1893 roku oraz budowę pawilonu amerykańskiego w Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 roku. Skupował liczne polonika i przekazywał je m.in. do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie oraz Muzeum Polskiego w Rapperswilu, którego od 1890 roku był członkiem Rady Zawiadowczej. Jerzmanowski działał również w organizacjach polonijnych, przede wszystkim w Związku Narodowym Polskim, a w 1894 roku został pierwszym prezesem powstałej w Chicago Ligi Polskiej. W uznaniu za zasługi dla Kościoła Katolickiego, Ojczyzny i ludzkości w 1889 roku papież Leon XIII mianował Erazma Jerzmanowskiego Komandorem Orderu Św. Sylwestra. Jerzmanowski był pierwszym obywatelem amerykańskim uhonorowanym tym odznaczeniem[12][13][14]
Od 1886 roku Jerzmanowscy regularnie odwiedzali Europę. Bywali w Paryżu, Wiedniu, Marienbadzie, Rapperswilu, a także w Galicji (w Krakowie, Lwowie, Szczawnicy, Krynicy i Zakopanem). W 1896 roku Erazm Jerzmanowski wycofał się z działalności biznesowej i wraz z żoną Anną opuścił Stany Zjednoczone. Zamieszkał w kupionym rok wcześniej majątku ziemskim w podkrakowskim Prokocimiu, w którym spotykał się z rodziną (matką Apolonią Kamilą, bratem Konstantyn Norbertem Jerzmanowskim i jego synami oraz siostrą Marią Franciszką Jerzmanowską-Gołembowską z rodziną. Wspierał również edukację swojego bratanka Władysława Jerzmanowskiego. Regularnie, co roku, wraz żoną wyjeżdżał do Karlsbadu oraz Abbazie[15].
Zmarł niespodziewanie na skutek komplikacji po zapaleniu płuc w swoim majątku w Prokocimiu 7 lutego 1909 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym, którego autorem jest rzeźbiarz Wacław Szymanowski[16].
Fundacja Jerzmanowskiego
edytujNa mocy testamentu ustanowił Fundację Nagród im. śp. Erazma i Anny małżonków Jerzmanowskich, na której realizację przeznaczył kwotę 1 200 000 Koron. Zgodnie z zapisem nagrodę im. Jerzmanowskich przyznawać miała co roku Akademia Umiejętności w Krakowie za działalność naukową, kulturalną lub humanitarną. Fundację Jerzmanowskiego Stanisław Tarnowski, ze względu na jej skalę i podobieństwo, porównał do nagrody ustanowionej przez Alfreda Nobla, stąd jej powszechna nazwa „polski Nobel”[17][18][19]. Nagroda przyznawana była w latach 1915-1938. W 2009 roku została reaktywowana.
Upamiętnienie
edytujDnia 17 marca 1989 roku powstało w Krakowie – Prokocimiu Towarzystwo Przyjaciół Prokocimia im. E. i A. Jerzmanowskich, stawiając sobie za jeden z głównych celów przypominanie zasług E. Jerzmanowskiego, zwanego przez potomnych „polskim Noblem”, największego z zapomnianych filantropów XIX i XX wieku.
W 2022 roku powstał film dokumentalny Filantrop. Erazm Jerzmanowski – wielki zapomniany. Reżyserką i autorką scenariusza filmu była Maria Guzy. W rolę Erazma Jerzmanowskiego wcielił się Juliusz Chrząstowski. Film wyprodukowała stacja TVP Historia. Zdjęcia powstawały w Polsce, Szwajcarii, Francji i Stanach Zjednoczonych.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Stanisław Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich : podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigranci - pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni, Warszawa: Inst. Wyd. Ligi Morskiej i Kolonialnej, 1933, s. 193.
- ↑ Sprawozdanie z Zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswylu za Rok ...., 1899, s. 7.
- ↑ J. Hulewicz, Jerzmanowski Erazm, w: Polski Słownik Biograficzny, t.11, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 178.
- ↑ Ibidem
- ↑ J. Białynia-Chołodecki, Pamiętnik z powstania styczniowego. W pięćdziesiątą rocznicę wypadków, Lwów 1913, s. 245.
- ↑ A. S. Więch, Rola powstania styczniowego w drodze życiowej Erazma Józefa Jerzmanowskiego, w: Erazm Józef Jerzmanowski (1844-1909). Życie w służbie idei, red. J. Biernat, A. S. Więch, Kraków 2013, s. 56-65.
- ↑ J. Hulewicz, op. cit., s 178.
- ↑ A. S. Więch, Polski Nobel. Działalność Erazma Józefa Jerzmanowskiego i dzieje fundacji jego imienia (do 1938 roku), Kraków 2019, s. 29-33.
- ↑ Ibidem, s. 53-67.
- ↑ A. Radecki-Pawlik, Patenty inżynieryjskie "polskiego Nobla" Erazma Jerzmanowskiego, w: Erazm Józef Jerzmanowski (1844-1909). Życie w służbie idei, red. J. Biernat, A. S. Więch, Kraków 2013.
- ↑ S. Łotysz, Wynalazczość polska w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2013, s. 152-163.
- ↑ A. S. Więch, Polski Nobel..., s. 69-103
- ↑ A. S. Więch, Polishness as a Superior Value in the Social Activism of Erazm Józef Jerzmanowski, „Perspektywy kultury/Perspectives on culture”, 2019, nr 25, z. 2, s. 47-65.
- ↑ Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Wycinki z gazet polskich i obcych dotyczące działalności (głównie filantropijnej) E. J. Jerzmanowskiego w latach 1886–1894, sygnatura 384254 III RARA.
- ↑ A. S. Więch, Z nadwarciańskiego dworu na nowojorskie salony. Działalność Erazma Józefa Jerzmanowskiego (1844–1909), „Polonia Maior Orientalis” 2022, t. IX, s. 311-326.
- ↑ J. Żmudziński, O podkrakowskiej rezydencji Jerzmanowskiego i jego stosunku do sztuki, w: Erazm Józef Jerzmanowski (1844-1909). Życie mi dzieło, red. T. Skrzyński, Kraków 2012, s. 89-92.
- ↑ B. Wilk, Z dziejów fundacji Jerzmanowskich, w: Erazm..., s. 51-64.
- ↑ A. Biernacki, Erazm Jerzmanowski i jego fundacja, "Blok-Notes Literacki im. A. Mickiewicza" 1991, nr 10, s. 329-380.
- ↑ Przemówienie Stanisława Tarnowskiego podczas posiedzenia publicznego Akademii Umiejętności dnia 22 maja 1909 roku, „Rocznik Akademii Umiejętności” 1908/1909, s. 66.
Bibliografia
edytuj- Polski Słownik Biograficzny, t. XI, 1964-65, s. 178-180.
- Erazm Józef Jerzmanowski (1844-1909). Życie w służbie idei. Powstaniec-Wynalazca-Filantrop, red. O. J. Biernat OSA, A. S. Więch, Kraków 2013.
- A. S. Więch, Polski Nobel. Działalność Erazma Józefa Jerzmanowskiego i dzieje fundacji jego imienia (do 1938 roku), Kraków 2019.