III wojna północna

konflikt zbrojny: Rosja (i Dania, Saksonia) – Szwecja (1700–1721)

III wojna północna (wielka wojna północna) – konflikt zbrojny, który toczył się w latach 1700–1721 pomiędzy Królestwem Danii i Norwegii, Rosją, Saksonią, Prusami, Hanowerem (od 1715) i Rzecząpospolitą Obojga Narodów (od 1704) z jednej strony, a Szwecją z drugiej. Znaczna część walk toczyła się na terytorium Rzeczypospolitej i jej kosztem już od wybuchu konfliktu, mimo formalnej początkowo neutralności. Zakończyła się podpisaniem pokoju w Nystad, w wyniku którego wzrosło znaczenie Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.

III wojna północna
Wojny północne
Ilustracja
bitwa pod Narwą, bitwa nad Dźwiną, bitwa pod Połtawą, bitwa morska pod Hanko, bitwa pod Gadebusch
Czas

1700–1721

Miejsce

Europa Środkowo-Wschodnia

Terytorium

głównie Rzeczpospolita Obojga Narodów i kraje bałtyckie

Przyczyna

walka o hegemonię w Europie między Carstwem Rosyjskim a Szwecją

Wynik

wygrana Rosji, pokój w Nystad

Strony konfliktu
Szwecja
Hetmanat (1708–1709)
Imperium Osmańskie (1710–1714)
Rosja
Dania-Norwegia
Saksonia
później:
Rzeczpospolita Obojga Narodów (od 1704)
konfederacja sandomierska
Prusy (od 1715)
Hanower (od 1715)
Dowódcy
Karol XII †
Adam Ludwig Lewenhaupt
Carl Gustaf Rehnskiöld
Iwan Mazepa
Ahmed III
Piotr I Wielki
August II Mocny
Fryderyk IV Oldenburg
Siły
na początku 77 tys., ok. 100–200 tys. Turków na początku: 170 tys. Rosjan, 40 tys. Duńczyków, 100 tys. Polaków i Sasów, siły wzrosły pod koniec wojny
Straty
ponad 17 tys. Szwedów, ponad 85 tys. Turków ponad 100 tys.
brak współrzędnych
Pierwsza faza III wojny północnej
Druga faza III wojny północnej
Bitwa pod Narwą w 1700, mal. Alexander von Kotzebue
Car Piotr I pod Połtawą, mal. Louis Caravaque
Karol XII i Iwan Mazepa pod Połtawą, mal. Gustaf Cederström
Bitwa morska u brzegów Ozylii, mal. Aleksiej Bogolubow

Liga Północna

edytuj

Działania Rosji w tym rejonie Europy wymierzone były w tworzący się sojusz francusko-szwedzki. W 1697 roku postawa cara Piotra I sprawiła, że Francji nie udało się osadzić na polskim tronie księcia Franciszka Ludwika Contiego. Dzięki poparciu do tronu Augusta II Mocnego Piotr I chciał zachować Rzeczpospolitą jako silnego sojusznika przeciw Turcji i wciągnąć ją do wojny ze Szwecją. W 1699 roku Dania, Saksonia i Rosja zawarły sojusz, którego celem było odzyskanie utraconych terytoriów. 5 października 1699 r. August II Mocny jako elektor Saksonii zawarł sojusz zaczepno-odporny z Danią, a 21 listopada 1699 r. sojusz tego samego typu z Rosją w Prieobrażenskoje. Podobny sojusz zawarła Rosja z Danią. Powstała w ten sposób Liga Północna[1]. 2 lutego 1700 r. August II podpisał tajny traktat z Brandenburgią, już w czasie działań wojennych 6 kwietnia 1700 r. doszło do zawarcia przymierza duńsko-brandenburskiego[2].

Pierwsza faza wojny (1700–1706)

edytuj

Konflikt rozpoczął się uderzeniem wojsk saskich Augusta II Mocnego w lutym na Dyjament, Rygę i Inflanty, wojsk duńskich Fryderyka IV na Holsztyn w marcu, oraz wojsk rosyjskich latem na Estonię[3]. Młodziutki i niedoceniany władca Szwecji Karol XII, z pomocą flot angielskiej i holenderskiej przeprowadził desant na Zelandii. W wyniku oblężenia Kopenhagi przez wojska szwedzkie Fryderyk IV został zmuszony do podpisania 19 marca 1700 r. układu w Travendal, tracąc Holsztyn i zobowiązując się do niewspierania strony rosyjskiej w dalszych działaniach. 30 listopada 1700 roku Karol XII z kilkukrotnie mniej liczną armią (8–11 tys. wojsk szwedzkich w stosunku do 24–35 tys. wojsk rosyjskich) rozgromił Rosjan w bitwie pod Narwą[4][5].

Walki w Polsce (1702–1706)

edytuj
Osobny artykuł: Traktat warszawski (1705).

W lipcu 1701 roku Karol XII rozgromił Sasów w bitwie pod Rygą i zajmując Inflanty i Kurlandię wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W 1702 roku Karol XII w kwietniu zajął Wilno, a w dniu 23 maja dotarł do Warszawy nie napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe, pokonując 19 lipca armię polsko-saską w bitwie pod Kliszowem. Szwedzi zajęli 7 sierpnia Kraków w wyniku czego spłonął Zamek na Wawelu, a następnie zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi pobili Sasów pod Pułtuskiem, 16 września 1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku konfederację warszawską i która zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po bitwie pod Poniecem opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy króla Augusta II Mocnego zawiązali w Sandomierzu antyszwedzką konfederację sandomierską, która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego, Stanisławem Leszczyńskim. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie wśród ludności prawosławnej[6]. W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali w Narwie układ sojuszniczy z władcą Rosji, carem Piotrem I, wypowiadając formalnie wojnę Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej bitwie pod Warszawą w 1705 roku, przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława Leszczyńskiego. W 1705 r. podpisał on w Warszawie traktat z Karolem XII, który całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się Saksonia, która musiała w 1706 r. podpisać upokarzający pokój w Altranstädt. Ponadto August II po klęsce w bitwie pod Wschową zrzekł się praw do korony polskiej.

Działania Rosjan w Inflantach

edytuj

Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował swoją armię, m.in. zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w broń skałkową. Rosjanie zdobyli Dorpat, Wolmar, Narwę oraz Nöteborg (dzisiejszy Szlisselburg), a także wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście rzeki Newy, co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy – Sankt Petersburga.

Atak Szwedów na Rosję (1707–1709)

edytuj

Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000 żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W grudniu przeszli Wisłę, w styczniu zajęli Grodno, a następnie w okolicach Mińska rozłożyli leża zimowe. W Polsce Szwedzi zostawili 8000 dragonów. W czerwcu 1708 roku Szwedzi ruszyli na Moskwę w kierunku tzw. Bramy smoleńskiej, skąd wiodła najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Hołowczynem w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce idąca z Rygi na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w bitwie pod Leśną, co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki „spalonej ziemi” i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą Kozaków, hetmanem Mazepą. Plan zakładał wspólny atak na Moskwę oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego Hetmanatu.

Klęska Szwedów pod Połtawą

edytuj

Dopiero wiosną 1708 r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując obiecanej pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. 8 lipca 1709, w wielkiej bitwie pod Połtawą z wojskami rosyjskimi, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckich Benderach, lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, a następnie zginął w 1718 r. w starciu z Duńczykami.

Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710–1714)

edytuj

Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu Parnawę. Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel), który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza Kexholm. Następnie jednak uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą (wojna rosyjsko-turecka (1710–1711)).

Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie rozpoczęli długo przygotowywany atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, w związku z którym zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, a następnie Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w bitwie pod Storkyro. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w bitwie morskiej pod Hanko.

Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i zajęły miasto Umeå.

Walki w Skanii (1709–1710)

edytuj

Po zmuszeniu Danii przez króla Szwecji Karola XII do zawarcia separatystycznego pokoju w Traventhal i wycofania się z wojny, zmiana sytuacji po przegranej Szwedów pod Połtawą spowodowała podjęcie inicjatywy przez Danię w celu odzyskania prowincji Skanii, Hallandu i Blekinge. Doprowadziło to do ponownego wypowiedzenia wojny przez Danię i wysadzenia przez nią desantu w listopadzie 1709 roku na terytorium Szwecji. Duńska armia prowadzona przez generała Christiana Ditleva Reventlowa liczyła 15 000 ludzi i nie napotkała poważniejszego oporu, a niewielka szwedzka armia Magnusa Stenbocka wycofała się do Smalandii. W grudniu 1709 roku Duńczycy kontrolowali niemal całą środkową Skanię, poza Landskroną i Malmö i ruszyli w kierunku Karlskrony, bijąc po drodze w styczniu 1710 roku niewielkie siły szwedzkie w okolicach Kristianstad.

Stenbock zebrał szybko nowych rekrutów i w lutym z 16 000 żołnierzy ruszył w kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710 roku Szwedzi pokonali Duńczyków w bitwie pod Helsingborgiem czym zakończyła się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w bitwie w zatoce Køge.

Walki w północnych Księstwach Pruskich (1711–1716)

edytuj

Podczas kampanii 1712 roku duńska armia szła w rejon szwedzkiego Hamburga, natomiast duże rosyjsko-saskie siły stały na południe od Stralsundu, w związku z czym obie grupy miały się połączyć. Szwedzki dowódca Magnus Stenbock postanowił temu zapobiec i zaatakował odnosząc ostatnie wielkie szwedzkie zwycięstwo w III wojnie północnej w bitwie pod Gadebusch. W grudniu 1715 roku kapitulacją szwedzką zakończyło się oblężenie Stralsundu.

Ostatnia faza wojny (1716–1721)

edytuj

W lipcu 1716 roku flota duńsko-norweska pokonała flotę szwedzką w bitwie pod Dynekilen. Ostatecznie szwedzką dominację na Bałtyku zakończyła w lipcu 1720 roku przegrana z flotą rosyjską w morskiej bitwie pod Granhamn.

Pokój w Nystad

edytuj

III wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 roku pokojem w Nystad w Finlandii. Saksonia pozostała formalnie w stanie wojny ze Szwecją do 1728 roku, a Rzeczpospolita Obojga Narodów do 1732[7].

W skrócie

edytuj
  • 1700–1721: wielka wojna północna; utworzyła się Liga Północna, przeciwko Szwecji wystąpili: Rosja – Piotr I Wielki, Dania – Fryderyk IV, Saksonia – August II Mocny, Brandenburgia – Fryderyk I
  • 1700: Szwecja została zaatakowana przez Danię, jednak pokonała ją; Karol XII pokonał Rosję nad Narwą, pobił również Sasów
  • 1701: Karol XII zaatakował Polskę
  • 1702: rozbicie wojska sasko-polskiego pod Kliszowem przez Szwedów
  • 1704: Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rosją i formalnie wypowiedziała wojnę Szwecji
  • 1705: tron polski objął Stanisław Leszczyński (kierowana przez Karola XII wolna elekcja)
  • 1706: bezpośredni atak Szwedów na Saksonię, August II zmuszony do kapitulacji oraz (przez układ w Altranstadt) do zrzeczenia się korony polskiej
  • 1708/9: Piotr I zreorganizował armię; kolejne starcie rosyjsko-szwedzkie, bitwa pod Połtawą, zwycięstwo po stronie Piotra I, Karol XII uciekł do Turcji
  • 1710/11: krótka wojna turecko-rosyjska, zakończona rozejmem
  • 1721: pokój w Nystad – podpisany traktat uczynił Rosję hegemonem w Europie Środkowo-Wschodniej oraz przyznał jej Ingrię, Karelię i Estonię z Inflantami Szwedzkimi.

Chronologiczna lista bitew

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Historia dyplomacji polskiej, Warszawa 1982 t. II, s. 352–353.
  2. Emanuel Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994, s. 238.
  3. III wojna północna, inaczej wielka wojna północna – strony, przebieg, znaczenie [online], kronikidziejow.pl [dostęp 2023-04-15].
  4. III wojna północna – strącenie Szwecji [online], histmag.org [dostęp 2023-04-15].
  5. Battle of Narva | Summary | Britannica [online], britannica.com [dostęp 2023-04-15] (ang.).
  6. Гражуль В. Российская разведка XVIII столетия. Тайны галантного века, Moskwa 2013, s. 43–48.
  7. Jacek Staszewski, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący..., Olsztyn 1997, s. 102.