Janusz A. Zajdel
Janusz Andrzej Zajdel (ur. 15 sierpnia 1938 w Warszawie, zm. 19 lipca 1985 tamże) – polski pisarz, autor fantastyki naukowej, prekursor nurtu fantastyki socjologicznej w Polsce. Jego imieniem nazwano najważniejszą polską nagrodę literacką w dziedzinie fantastyki.
| |
| Imię i nazwisko |
Janusz Andrzej Zajdel |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Narodowość | |
| Dziedzina sztuki | |
| Epoka | |
| Ważne dzieła | |
| |
Życiorys edytuj
Ukończył fizykę na Uniwersytecie Warszawskim i przez wiele lat pracował w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej, gdzie na początku lat 80. był współzałożycielem komisji zakładowej NSZZ „Solidarność”. Był aktywnym członkiem ZAiKS-u, stanowczo sprzeciwiając się łamaniu praw autorskich[1].
Specjalista w zakresie fizyki jądrowej. Autor artykułów, broszur, skryptów i książek popularnonaukowych.
Twórczość edytuj
Jako nastolatek opublikował, wraz z bratem, artykuł Pomysły braci Zajdel w „Młodym Techniku”, z którego narodziła się rubryka "Pomysły dziwne, zwariowane i takie sobie"[a].
Jako autor fantastyki debiutował na łamach czasopisma „Młody Technik” opowiadaniem Tau Wieloryba w 1961 roku[3]. Opublikował 83 opowiadania w różnych czasopismach. Jego początkowe utwory były wierne klasycznej konwencji science-fiction. Opisywał w nich kontakty z obcymi cywilizacjami, loty kosmiczne, dziwne wynalazki. Ich fabuła jest bardzo dopracowana pod kątem technicznym, a także bardzo dobra pod względem językowym, z licznymi grami słownymi[4]. Głównym jego osiągnięciem była jednak seria powieści socjologiczno-politycznych, z których pierwszą był wydany w roku 1980 Cylinder van Troffa. Zajdel przedstawiał w nich i badał społeczeństwa totalitarne, ograniczone, kontrolowane.
Faktycznie twórczość powieściowa Zajdla to utwory o charakterze dystopii, dowodzące niemożliwości stworzenia społeczności doskonałej przez narzucone odgórnie reguły. Bez trudu można doszukać się też odnośników do współczesnej mu rzeczywistości, co pozwala nawet uznać je za powieści polityczne w fantastycznym kamuflażu[5]. Jedna z najpopularniejszych jego powieści – Limes inferior – ukazuje Ziemię, której narzucono „jedyny słuszny” system i która jest pod stałym nadzorem „Wielkiego Brata”. W sposób jednoznaczny odwoływał się do antyutopii, np. jeden z bohaterów Paradyzji nosi nazwisko Nikor Orley Huxwell (anagram: Orwell + Huxley, klasycy antyutopii). Maciej Parowski stwierdził, że „ustalił standardy obywatelskie i moralne, odnowił fantastykę polską, a zarazem znakomicie opisał polski los do 1989 r.”[6].
Według jego własnych słów, dzielił fantastykę na FR, czyli fantastykę racjonalną i FI, czyli fantastykę irracjonalną. Uważał siebie za entuzjastę nurtu FR[4].
Działalność Zajdla stanowiła inspirację dla wielu fantastów młodszych generacji i zrodziła cały nurt fantastyki socjologicznej w Polsce (np. Maciej Parowski, Marek Oramus, Andrzej Krzepkowski). Jego utwory przekładane były na białoruski, bułgarski, czeski, esperanto, fiński, niemiecki, rosyjski, słoweński, węgierski oraz śladowo na angielski. Był działaczem międzynarodowego fandomu science fiction i członkiem World SF.
Zajdel zmarł 19 lipca 1985 na raka płuc[4], w trakcie prac nad swoją kolejną powieścią, Drugie spojrzenie na planetę Ksi, która miała być kontynuacją Całej prawdy o planecie Ksi.
Życie prywatne edytuj
Był żonaty z Jadwigą, mieli córkę Joannę[7]. Zmarł na raka płuc.[8] Pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie[9].
Nagrody i wyróżnienia edytuj
W roku 1973 otrzymał odznakę Magnum Trophaeum za wieloletnią współpracę z „Młodym Technikiem”. W roku 1980 został laureatem nagrody Ministra Kultury i Sztuki za powieść Cylinder van Troffa. W roku 1984 otrzymał Złotą Sepulkę za Wyjście z cienia.
W roku 1985 otrzymał Nagrodę Fandomu Polskiego za powieść Paradyzja. Nagroda ta od 1986 roku nazwana została jego imieniem. Wręcza ją tradycyjnie Jadwiga Zajdel, wdowa po pisarzu.
W 2013 roku z okazji rocznicy jego 75 urodzin został zorganizowany konkurs literacki, Światy Zajdla[10].
Upamiętnienie edytuj
Imię Janusza A. Zajdla nosi od 2023 roku rondo na skrzyżowaniu ulic Postępu i Konstruktorskiej w Warszawie, w dzielnicy Mokotów[11]
Publikacje edytuj
Zbiory opowiadań edytuj
- Jad mantezji (Nasza Księgarnia, 1965)
- Przejście przez lustro (Iskry, 1975)
- Iluzyt (Nasza Księgarnia, 1976)
- Feniks (Nasza Księgarnia, 1981)
- Ogon diabła (KAW, 1982)
Wydane pośmiertnie edytuj
- Dokąd jedzie ten tramwaj? (KiW, 1988)
- Wyższe racje w wyborze Marka Oramusa (Wydawnictwo Poznańskie, 1988)
- List pożegnalny – zawiera m.in. konspekty niedokończonych powieści (Alfa, 1989)
- Relacja z pierwszej ręki w wyborze Jadwigi Zajdel (superNOWA, 2010)
- Dziwny nieznany świat, tom I opowiadań zebranych (BookRage, 2014 – e-book)
- Ten piękny dzień, tom II opowiadań zebranych (BookRage, 2014 – e-book)
- Felicitas, tom III opowiadań zebranych (BookRage, 2014 – e-book)
- Residuum – zawiera m.in. konspekty niedokończonych powieści i wiersze (BookRage, 2014 – e-book)
Powieści edytuj
- Lalande 21185 (Nasza Księgarnia, 1966)
- Prawo do powrotu (Nasza Księgarnia, 1975)
- Cylinder van Troffa (Czytelnik, 1980)
- Limes inferior (Iskry, 1982)
- Wyjście z cienia (Czytelnik, 1983)
- Cała prawda o planecie Ksi (KAW, 1983)
- Paradyzja (Iskry, 1984)
Wydane pośmiertnie edytuj
- Drugie spojrzenie na planetę Ksi (superNOWA 2014, powieść pośmiertnie dokończona przez Marcina Kowalczyka)
Inne edytuj
- Izotopy promieniotwórcze (IW CRZZ, 1973)
- Wybrane zagadnienia z fizyki jądrowej (współaut. Bożena Gostkowska, Ośrodek Informacji o Energii Jądrowej, 1975)
- Promieniowanie jonizujące (PAN, NOT, 1976)
- Ogólne zasady ochrony przed promieniowaniem jonizującym (współaut. Tadeusz Majle, PZWL, 1976)
- Bezpieczeństwo i higiena pracy przy użytkowaniu promieniowania jonizującego (Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich, 1975)
Zobacz też edytuj
Uwagi edytuj
- ↑ Zbigniew Przyrowski wspominał, że Janusz Zajdel wraz z bratem pojawił się u niego jako kilkunastoletni chłopak z garścią dziwnych pomysłów na niepraktyczne, ale ciekawe urządzenia i przedmioty[2].
Przypisy edytuj
- ↑ Lech Jęczmyk: Cylinder van Troffa – Posłowie. Warszawa: superNOWA, 2008, s. 235–240. ISBN 978-83-7578-003-1.
- ↑ Janusz A. Zajdel. supernowa.pl. [dostęp 2023-03-28].
- ↑ oprac. Jadwiga Zajdel: Bibliografia twórczości Janusza A. Zajdla (z przekładami). W: Janusz Zajdel: List pożegnalny. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1989, s. 195. ISBN 83-7001-189-6.
- ↑ a b c Janusz Andrzej Zajdel | Życie i twórczość | Artysta | Culture.pl, „Culture.pl” [dostęp 2018-05-09] (ang.).
- ↑ Twórczość Janusza Zajdla [online], www.rp.pl [dostęp 2021-07-29] (pol.).
- ↑ Antoni Smuszkiewicz: Science fiction wśród omian polskiej fantastyki współczesnej. W: Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna. Wróblewski Maciej (Red.). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2017, s. 15. ISBN 978-83-231-3830-3.
- ↑ Przyjaciele i patroni: Jadwiga Zajdel. zajdel.art.pl. [dostęp 2015-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-19)].
- ↑ Janusz Andrzej Zajdel | Życie i twórczość | Artysta [online], Culture.pl [dostęp 2024-04-10] (pol.).
- ↑ Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie [online], wawamlynarska.grobonet.com [dostęp 2023-12-07].
- ↑ Janusz A. Zajdel kontynuator – katedra.nast.pl [online], katedra.nast.pl [dostęp 2018-05-09].
- ↑ Uchwała Nr LXXXI/2683/2023 Rady Miasta Stołecznego Warszawy, Warszawa: Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego, 25 maja 2023, Poz. 6846 [dostęp 2024-04-10] (pol.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Nagroda im. Janusza A. Zajdla
- Nowe mapy piekła – Rzeczpospolita (w 25. rocznicę śmierci autora).