Antyutopia

Antyutopia (utopia negatywna) – utwór przedstawiający społeczeństwo przyszłości, którego organizacja polega na ograniczaniu wolności jednostki poprzez całkowite podporządkowanie jej systemowi władzy.

Antyutopia stanowi przeciwieństwo utopii, gdyż ukazany w niej doskonały porządek społeczny opiera się najczęściej na całkowitym kontrolowaniu ludzi, czyniącym z nich bezwolne przedmioty, "żywe maszyny". Granica między utopią i antyutopią nie jest jednak sztywna. W obu przypadkach utwory opisują zamknięte, wyizolowane społeczeństwa, przy czym rzeczywistość opisywana w antyutopiach jest nie do przyjęcia przez czytelnika. Najczęściej różnica ta wynika z intencji autora, który tego samego typu światy może opisać w sposób pozytywny lub negatywny.

Antyutopia często jest mylona z dystopią. O ile jednak dystopia wywodzi swoje wizje bezpośrednio z tendencji rozwojowych współczesnej autorowi rzeczywistości, o tyle antyutopia wyprowadza je z przesłanek utopijnych. Jest ona polemiką z utopijnymi wyobrażeniami o świecie doskonałym.

W literaturze

Elementy antyutopii pojawiły się już w osiemnastowiecznych Podróżach Guliwera Jonathana Swifta, zaś rozwój tego gatunku literackiego nastąpił w XX wieku (m.in. Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya). Mianem antyutopii określane są również (nie zawsze zasadnie) takie powieści, jak: Rok 1984 i Folwark zwierzęcy George’a Orwella, Inwazja jaszczurów Karela Čapka, Władca much Williama Goldinga, 451 stopni Fahrenheita Raya Bradbury’ego, Pianola Kurta Vonneguta, Nie opuszczaj mnie Kazuo Ishiguro.

Jeśli chodzi o literaturę polską, to antyutopiami można nazwać następujące fantastycznonaukowe powieści: Miasto światłości Mieczysława Smolarskiego, Limes inferior, Paradyzja, Wyjście z cienia, Cała prawda o planecie Ksi Janusza Zajdla, Powrót z gwiazd Stanisława Lema czy trylogię Apostezjon (Wir pamięci, Rozpad połowiczny, Mord założycielski) Edmunda Wnuka-Lipińskiego, a także Pożegnanie jesieni Witkacego, Wyczerpać morze Jana Dobraczyńskiego oraz Przenajświętszą Rzeczpospolitą Jacka Piekary.

Przykład antyutopii w literaturze rosyjskiej stanowią powieści My (1920) Jewgienija Zamiatina (ta książka uznawana jest za pierwszą dwudziestowieczną antyutopię) oraz Moskwa 2042 (1986) Władimira Wojnowicza, w której jedna z postaci w sposób groteskowy nawiązuje do osoby Aleksandra Sołżenicyna. Powieści antyutopijne były pisane także przez braci Strugackich (m.in. Przenicowany świat czy Ślimak na zboczu).

Przykład antyutopii w literaturze amerykańskiej stanowi seria Margaret Peterson Haddix Dzieci cieni.

Za oddzielny gatunek literacki nie uznaje antyutopii Andrzej Zgorzelski.

W filmie

Ilustracja do filmu Metropolis

Wizje antyutopijnych społeczeństw popularne są również wśród twórców filmowych. Przykładami są tu:

• Metropolis Fritza Langa,
• THX 1138 George’a Lucasa,
• Ludzkie dzieci Alfonsa Cuaróna,
• trylogia Matrix Wachowskich,
• V jak Vendetta Wachowskich,
• Equilibrium Kurta Wimmera,
• Seksmisja Juliusza Machulskiego,
• Brazil Terry'ego Gilliama

Zobacz też

• Dyktatura
• Totalitaryzm