Nasturcja większa

Nasturcja większa (Tropaeolum majus L.) – gatunek byliny z rodziny nasturcjowatych (Tropaeolaceae). Pochodzi z Ameryki Południowej, jednak obecnie nie rośnie tam już dziko, znana jest jedynie z uprawy. Czasami dziczeje z upraw. Jako zdziczała z upraw występuje na Wyspach Juan Fernandez, na Maderze, w różnych częściach Europy, w Chinach i Brazylii. Do Europy przywiózł ją Holender Bewering w roku 1684. W Polsce jest uprawiana jako roślina ozdobna.

Nasturcja większa

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	nasturcjowate
Rodzaj	nasturcja
Gatunek	nasturcja większa
Nazwa systematyczna
Tropaeolum majus L. Sp. pl. 1:345; 2: errata. 1753

Nazwa Tropaeolum najprawdopodobniej pochodzi od słowa tropaedun, oznaczającego ostrogę.

Morfologia

Kwiat z boku

Charakterystyczne liście

Pokrój

Roślina o płożących się lub wspinających się pędach. Bardzo zróżnicowane wysokości w zależności od odmiany. Formy karłowate o pokroju krzaczkowatym – 30–40 cm wysokości. Formy pnące mają pędy 2–4 m długości. Odmiany pośrednie w pełnym zakresie od 30 cm do 400 cm. Odznacza się szybkim tempem wzrostu i potrafi przyrastać nawet do 3m długości.

Pędy

Wiotkie, gęsto ulistnione, z liśćmi tworzą zwartą okrywę.

Liście

Duże, tarczowate, na długich ogonkach, jasnozielone, z sinoniebieskawym owoszczeniem, u odmian także pstre lub z jasnymi obwódkami.

Kwiaty

Lekko grzbieciste, pojedyncze, kielichowate, duże, na długich szypułkach, z ostrogami; wyrastające w kątach liści na długich szypułkach. U różnych odmian mają barwę od żółtej poprzez pomarańczową do ciemnoczerwonej. Pachnące i nektarodajne. U niektórych odmian kwiaty półpełne. Kwitnie od maja do września.

Owoc

Szarobeżowy, żebrowany orzeszek.

Fitochemia

Obecność kwasów tłuszczowych (kwas erukowy, oleinowy, linolowy) oraz flawonoidów (izokwercetyna, 3-glukozyd kwercetyny oraz kemferol); glukozynolany, takie jak glukotropeolina (glukozylan benzylu) i synalbina oraz tetracykliczne triterpeny, antocyjany (na poziomie 72 mg/10 g świeżej masy, z czego 91% stanowi pelargonidyna). Barwniki roślinne: polifenole oraz karotenoidy. Wśród polifenoli największą grupę związków stanowią flawonoidy (flawonole i antocyjany). Wśród karotenoidów występują: luteina, α-, β-, γ-karoten oraz zeaksantyna. Kwiaty nasturcji są bogatym źródłem związków mineralnych (siarki i fosforu). Nasturcja charakteryzuje się także wysoką zawartością fitoncydów.

Zastosowanie

• Roślina lecznicza
  • Surowiec zielarski: nasiona (Semen Tropaeoli). Zawierają glikozyd glikotropeolinę, z której w wyniku fermentacji – po uszkodzeniu łupiny nasiennej – powstaje izocyjanat benzylu, stanowiący główny składnik olejku lotnego zawartego w nasionach. Oprócz tego stwierdzono obecność bardzo skutecznych, lecz mało trwałych antybiotyków.
  • Działanie: działa silnie na chorobotwórcze bakterie, zwłaszcza atakujące drogi moczowe (zapalenie dróg moczowych) i oddechowe (zapalenie płuc i grypa). Ekstrakty wodne, etanolowe oraz octanowe, syropy na bazie naparów i maceratów oraz spirytusy nasturcjowe, wykazujące silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Ekstrakty z liści nasturcji stosuje się przy anginach, w bronchitach oraz stanach zapalnych dróg moczowych.
  • Zbiór i suszenie: Dojrzałe owoce zbiera się w sierpniu i wrześniu, dosusza je w przewiewnym miejscu i wyłuskuje nasiona (stopniowe i nieregularne dojrzewanie owoców utrudnia zbiór, co powoduje często znaczne ich straty).

• Roślina ozdobna – uprawiana w licznych i różniących się barwą kwiatów odmianach w ogrodach i parkach. Ozdobne są kwiaty, jak również liście. Uprawia się ją na rabatach kwiatowych, szczególnie zaś nadaje się na balkony, altany, pergole, siatki, płoty itp. Czasami uprawiana jest również na kwiat cięty.
• Roślina jadalna – młode pędy i liście mogą być jedzone jako przyprawa lub sałata — ostry smak, dojrzewające owoce nasturcji mogą być marynowane.

Wybrane odmiany

Odmiana 'Milkmaid'

• 'Scharlachglanz' - odmiana osiągająca nawet do 4 metrów wysokości, kwitnąca od czerwca do października. Kwiaty duże, półpełne do około 7 cm średnicy w barwie czerwonej.
• 'Milkmaid' - odmiana pnąca, osiągająca do około 3 m wysokości, charakteryzująca się kremowobiałymi kwiatami. Siejemy ją w odstępach co około 50 cm.
• 'Alaska' – ma krzaczasty pokrój i jasnozielone, kremowo nakrapiane liście. Kwiaty kremowe, pomarańczowe, czerwone lub żółte.
• 'Alaska Gold' - odmiana o złotożółtych kwiatach.
• 'Alaska Apricot' - odmiana o morelowych kwiatach.
• 'Mahogany Jewel' - odmiana niska, osiągająca do około 30- 40 cm wysokości o mahoniowych oraz półpełnych kwiatach. Doskonała na balkon do uprawy w skrzynkach, donicach oraz pojemnikach wiszących.
• 'Lady Bird' - niska odmiana o pięknych, złocistych kwiatach z czerwonymi plamami.
• 'Peach Melba' - odmiana niska o żółtawych kwiatach ze szkarłatnymi plamkami.
• 'Glem Lemon' - odmiana o półpełnych i cytrynowych kwiatach.
• 'Glem Mahogany' - odmiana o półpełnych i mahoniowych kwiatach.
• 'Jewel Golden Globe' – odmiana o intensywnie złotożółtych i podwójnych kwiatach.

Mieszańcem nasturcji Tropaeolum majus i nasturcji Tropaeolum peltophorum jest nasturcja ogrodowa, kwitnąca od czerwca do jesieni.

Uprawa

Jest byliną, ale w Polsce ze względu na klimat uprawiana jest jako roślina jednoroczna. Uprawiana jest głównie przez wysiew owoców. Sieje się je zazwyczaj pod koniec kwietnia lub w maju kupkami po 2–3 owoce, wprost do gruntu, w rozstawie 30-40 × 25 cm. Nie ma specjalnych wymagań co do gleby i nie wymaga nawożenia. Jeżeli rośnie w żyznej i dobrze nawożonej glebie wyrasta bardzo bujnie, ale kwitnie wówczas słabo. Może rosnąć zarówno w pełnym słońcu, jak i w półcieniu. Wrażliwa na mróz.

Bibliografia

• J.A. Sendler (red.): Kwiaciarstwo. 1960, s. 115.
• N. Krusze (red.): Ogrodnictwo w tabelach. 1980, s. 327.
• M. Chojnowski, E. Chojnowska: Najpiękniejsze kwiaty letnie. 2002, s. 225.
• K. Oszkinis: Kwiaty od A do Z. 1979, s. 223.
• B. Slavík: Květena České Republiky 5. 1997, s. 229.
• W. Rothmaler: Exkursionsflora von Deutschland, Band 4. Gefäßpflanzen: Kritischer Band. 2005, s. 472.
• L. Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. 1998, s. 286.
• N.N. Tzvelev: Flora Europae Orientalis. T.9. 1996, s. 390.
• W. Rothmaler: Exkursionsflora von Deutschland, Band 3. Gefäßpflanzen: Atlasband. 1995, s. 343.
• T.G. Tutin et al.: Flora Europaea. Volume 2. Rosaceae to Umbelliferae. 1968, s. 204.
• Z. Mirek: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski.. 2002. Brak numerów stron w książce
• A. Parus, A. Grys: Roślina przyszłości – Nasturcja większa (Tropaeolum majus L.). Postępy Fitoterapii 3.. 2012, s. 184-187.