Osip Mandelsztam
Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 2 stycznia?/14 stycznia 1891[1] w Warszawie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) – rosyjski poeta i prozaik pochodzenia polsko-żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR.
Osip Mandelsztam 1914 | |
Imię i nazwisko |
Osip Emiljewicz Mandelsztam |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci |
27 grudnia 1938 |
Narodowość | |
Język | |
Alma Mater | |
Dziedzina sztuki | |
Muzeum artysty |
Muzeum Mandelsztama we Friazinie |
Ważne dzieła | |
Kamień | |
Życiorys
edytujRodzina
edytujOsip Mandelsztam urodził się w Warszawie w zamożnej zasymilowanej[2] rodzinie polsko-żydowskiej[3][4][5]. Był synem Emila Beniaminowicza Mandelsztama pochodzącego z Żagor (obecnie znajdujących się na Litwie). Emil Mandelsztam wywodził się z rodziny mówiącej w jidysz; w młodości nauczył się niemieckiego, polskiego i rosyjskiego, choć nie potrafił w nich mówić w stopniu biegłym[6]. Był dobrze prosperującym kupcem handlującym wyrobami skórzanymi. Uzyskał status kupca pierwszej gildii i mógł zamieszkać poza żydowską strefą osiedlania[7]. Dziadkiem Osipa był Beniamin Mandelsztam, brat Lejby Osipowicza Mandelsztama – pierwszego Żyda, który studiował w Moskwie[8][9].
Matką Osipa była Flora Wierblowska wywodząca się z rodziny inteligenckiej[2] z Wilna, gdzie ukończyła rosyjskie gimnazjum. Pracowała jako nauczycielka muzyki i była spokrewniona ze Siemionem Wiengierowem. Rodzice Osipa pobrali się w Dyneburgu[10][11].
Dzieciństwo i młodość
edytujW dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach 1907–1908 odbył podróż do Paryża (studiował na Sorbonie), później do Niemiec, gdzie w latach 1909–1910 studiował klasyczną literaturę francuską na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w Sankt Petersburgu, której jednak nie ukończył.
Twórczość
edytujJako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie „Apollon”. Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w 1922 tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura antyku oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.
W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki judaistyczne, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (1928) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.
Z początkiem lat 30. Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W 1933 ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na Kaukaz, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarnomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.
Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny stalinowski terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w latach 70. XX wieku, za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.
Współcześnie Osip Mandelsztam uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów rosyjskich[12][13][14][15].
Represje
edytujW latach 1934–1937 Mandelsztam przebywał na zesłaniu, na osobisty rozkaz Józefa Stalina, początkowo w Czerdyniu, a później w Woroneżu. W maju 1938 roku Mandelsztam został ponownie aresztowany i skazany na pięć lat pobytu w obozie za działalność antyrewolucyjną. Nie było jednak szans, by przeżył wyrok. Był bowiem u skraju fizycznej wytrzymałości i trudność sprawiało mu samo utrzymanie się na nogach.
Zmarł w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem w drodze na Kołymę. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.
Wybrane utwory
edytuj- Kamień (Камень), 1913
- Tristia, 1922
- Druga księga (Вторая книга), 1923
- Wiersze (Стихотворения), 1928
- Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930–34) – wydane po śmierci poety w samizdacie
- Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935–37) – wydane po śmierci poety w samizdacie
Polskie tłumaczenia
edytuj- Poezje, PIW, Warszawa 1971, 1997, ISBN 83-06-02465-6.
- Słowo i kultura: szkice literackie, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
- Późne wiersze, przełożył Stanisław Barańczak, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1977, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1979, Enklawa, Warszawa 1981.
- Poezje, wybór, redakcja i posłowie Maria Leśniewska, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław 1983, ISBN 83-08-00854-2.
- Czarnym słońcem oślepiony, Wydawnictwo Bohdana Wrocławskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85996-08-7.
- Zgiełk czasu, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1994, ISBN 83-07-00702-X.
- Nikomu ani słowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, 2003
- Podróż do Armenii, przełożył Ryszard Przybylski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004, ISBN 83-88807-46-3.
- 44 wiersze i kilka fragmentów, przełożył Jarosław Marek Rymkiewicz, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009, ISBN 978-83-60457-74-0.
- Nieograbiony i nierozgromiony. Wiersze i szkice, przełożył Adam Pomorski, Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open, Warszawa 2011, ISBN 97883-85254-874.
- Z Mandelsztama. Siedem wierszy, przełożył Jerzy Pomianowski, Dział Wydawnictw Instytutu Książki, Kraków 2013, ISBN 978-83-61005-09-4.
Upamiętnienie
edytuj- 18 maja 2012 imię Osipa Mandelsztama nadano wewnętrznej uliczce na terenie kampusu Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu[16].
- Rehabilitacja Mandelsztama była natchnieniem dla Jacka Kaczmarskiego do napisania piosenki „Zmartwychwstanie Mandelsztama”[17].
Przypisy
edytuj- ↑ Leonid Wieljechow: Культ личности. А мог бы жизнь просвистать скворцом… 80 лет назад погиб Осип Мандельштам (Kult jednostki. A mógł gwizdać w życiu jak szpak... 80 lat temu zginął Osip Mandelsztam). www.svoboda.org, styczeń 2019. [dostęp 2021-02-15]. (ros.). – min. 3:48- Przewodniczący Towarzystwa Mandelsztama Pawieł Nerler wyjaśnia, że do 2017 roku w źródłach podawano datę urodzenia 3 (15) stycznia, jednak w 2017 roku odkryto archiwalne zapisy, z których wynika, że poeta urodził się o godz. 11:00 2 (14) stycznia. W związku z tym, jak mówi Paweł Nerler, należy we wszystkich encyklopediach i opracowaniach datę zmienić, co niniejszym uczyniono.
- ↑ a b Ральф Дутли: „Век мой, зверь мой”. Осип Мандельштам. Биография. 2. Поездка в город Малинов (Варшава 1891 / Павловск 1892–1896) [online], mandelshtam.lit-info.ru [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ Osip Mandelshtam – biography – JewAge [online], www.jewage.org [dostęp 2023-09-30] (ang.).
- ↑ 1938: A Poet Who Mocked Stalin Dies in the Gulag, „Haaretz” [dostęp 2023-09-30] (ang.).
- ↑ Мандельштам – биография и произведения – Русская историческая библиотека [online], rushist.com [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ 130 лет со дня рождения Осипа Эмильевича Мандельштама [online], Российский Национальный Музей Музыки [dostęp 2023-09-30] (ros.).
- ↑ Online Journal – Osip Emilyevich Mandelshtam, Russian Poet (1889-1938) [online], LitvakSIG Lithuanian-Jewish Special Interest Group [dostęp 2023-09-30] (ang.).
- ↑ Mandelsztam (rodzina) | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ Родословная О. Э. Мандельштама (Евгений Пажитнов) / Проза.ру [online], proza.ru [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ Осип Мандельштам: рождение и семья [online], rvb.ru [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ Осип Мандельштам: рождение и семья. Павел Нерлер [online], znamlit.ru [dostęp 2023-09-30] .
- ↑ Osip Mandelsztam. Tragiczny los, tragiczna poezja. Posłuchaj głosu poety [online], PolskieRadio.pl, 15 stycznia 2022 [dostęp 2022-11-10] .
- ↑ Nowy przekład wierszy Mandelsztama w 120. rocznicę urodzin poety [online], 14 stycznia 2011, aktualizacja 8 sierpnia 2016, dzieje.pl [dostęp 2022-11-10] .
- ↑ Rocznica urodzin Osipa Mandelsztama [online], Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, 15 stycznia 2020 [dostęp 2022-11-10] .
- ↑ Jerzy Klechta, Karalusze wąsiska i usłużne półludziska [online], Studio Opinii, 29 stycznia 2016 [dostęp 2022-11-10] .
- ↑ Gazeta Wyborcza Stołeczna, 19/20 maja 2012.
- ↑ Tekst piosenki na www.kaczmarski.art.pl.
Bibliografia
edytujŹródła w języku angielskim
- Biografia Mandelsztama na portalu Spartacus Educational. [dostęp 2013-12-17]. (ang.).
- Biografia Mandelsztama na portalu Find a Grave. [dostęp 2013-12-17]. (ang.).
- Osip Emilyevich Mandelshtam, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2013-12-17] (ang.).
- Biografia Mandelsztama na portalu Russia-InfoCentre. [dostęp 2013-12-17]. (ang.).
Źródła w języku rosyjskim
Linki zewnętrzne
edytuj- Dzieła Osipa Mandelsztama w bibliotece Polona
- ISNI: 0000000121458887
- VIAF: 102337271
- LCCN: n80126319
- GND: 118640852
- NDL: 00448658
- LIBRIS: rp3562m932jmqp4
- BnF: 119142179
- SUDOC: 027347680
- SBN: CFIV079107
- NLA: 35664549
- NKC: jn19990210404
- DBNL: mand039
- BNE: XX1013688
- NTA: 068805128
- BIBSYS: 90113574, 1533887378637
- CiNii: DA02559040
- Open Library: OL80735A
- PLWABN: 9810572293905606
- NUKAT: n94000582
- J9U: 987007264801605171
- PTBNP: 87448
- CANTIC: a1105427x
- LNB: 000028975
- NSK: 000027144
- CONOR: 45449827
- BNC: 000644409
- ΕΒΕ: 74030
- BLBNB: 000214260
- KRNLK: KAC199617578
- LIH: LNB:V*926;=BD
- RISM: people/41014498