Osip Mandelsztam

poeta rosyjski

Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 2 stycznia?/14 stycznia 1891[1] w Warszawie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) – rosyjski poeta i prozaik pochodzenia polsko-żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR.

Osip Mandelsztam
Ilustracja
Osip Mandelsztam 1914
Imię i nazwisko

Osip Emiljewicz Mandelsztam

Data i miejsce urodzenia

14 stycznia 1891
Warszawa, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

27 grudnia 1938
obóz, Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, RFSRR, ZSRR

Narodowość

rosyjska, żydowska

Język

rosyjski

Alma Mater

Uniwersytet Paryski

Dziedzina sztuki

liryka, proza

Muzeum artysty

Muzeum Mandelsztama we Friazinie

Ważne dzieła

Kamień

Faksymile

Życiorys

edytuj

Rodzina

edytuj

Osip Mandelsztam urodził się w Warszawie w zamożnej zasymilowanej[2] rodzinie polsko-żydowskiej[3][4][5]. Był synem Emila Beniaminowicza Mandelsztama pochodzącego z Żagor (obecnie znajdujących się na Litwie). Emil Mandelsztam wywodził się z rodziny mówiącej w jidysz; w młodości nauczył się niemieckiego, polskiego i rosyjskiego, choć nie potrafił w nich mówić w stopniu biegłym[6]. Był dobrze prosperującym kupcem handlującym wyrobami skórzanymi. Uzyskał status kupca pierwszej gildii i mógł zamieszkać poza żydowską strefą osiedlania[7]. Dziadkiem Osipa był Beniamin Mandelsztam, brat Lejby Osipowicza Mandelsztama – pierwszego Żyda, który studiował w Moskwie[8][9].

Matką Osipa była Flora Wierblowska wywodząca się z rodziny inteligenckiej[2] z Wilna, gdzie ukończyła rosyjskie gimnazjum. Pracowała jako nauczycielka muzyki i była spokrewniona ze Siemionem Wiengierowem. Rodzice Osipa pobrali się w Dyneburgu[10][11].

Dzieciństwo i młodość

edytuj

W dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach 1907–1908 odbył podróż do Paryża (studiował na Sorbonie), później do Niemiec, gdzie w latach 1909–1910 studiował klasyczną literaturę francuską na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w Sankt Petersburgu, której jednak nie ukończył.

Twórczość

edytuj

Jako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie „Apollon”. Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w 1922 tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura antyku oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.

W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki judaistyczne, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (1928) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.

Z początkiem lat 30. Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W 1933 ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na Kaukaz, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarnomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.

Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny stalinowski terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w latach 70. XX wieku, za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.

Współcześnie Osip Mandelsztam uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów rosyjskich[12][13][14][15].

Represje

edytuj

W latach 1934–1937 Mandelsztam przebywał na zesłaniu, na osobisty rozkaz Józefa Stalina, początkowo w Czerdyniu, a później w Woroneżu. W maju 1938 roku Mandelsztam został ponownie aresztowany i skazany na pięć lat pobytu w obozie za działalność antyrewolucyjną. Nie było jednak szans, by przeżył wyrok. Był bowiem u skraju fizycznej wytrzymałości i trudność sprawiało mu samo utrzymanie się na nogach.

 
Fotografia wykonana przez NKWD po aresztowaniu w 1938

Zmarł w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem w drodze na Kołymę. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.

Wybrane utwory

edytuj
  • Kamień (Камень), 1913
  • Tristia, 1922
  • Druga księga (Вторая книга), 1923
  • Wiersze (Стихотворения), 1928
  • Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930–34) – wydane po śmierci poety w samizdacie
  • Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935–37) – wydane po śmierci poety w samizdacie

Polskie tłumaczenia

edytuj
  • Poezje, PIW, Warszawa 1971, 1997, ISBN 83-06-02465-6.
  • Słowo i kultura: szkice literackie, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
  • Późne wiersze, przełożył Stanisław Barańczak, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1977, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1979, Enklawa, Warszawa 1981.
  • Poezje, wybór, redakcja i posłowie Maria Leśniewska, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław 1983, ISBN 83-08-00854-2.
  • Czarnym słońcem oślepiony, Wydawnictwo Bohdana Wrocławskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85996-08-7.
  • Zgiełk czasu, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1994, ISBN 83-07-00702-X.
  • Nikomu ani słowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, 2003
  • Podróż do Armenii, przełożył Ryszard Przybylski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004, ISBN 83-88807-46-3.
  • 44 wiersze i kilka fragmentów, przełożył Jarosław Marek Rymkiewicz, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009, ISBN 978-83-60457-74-0.
  • Nieograbiony i nierozgromiony. Wiersze i szkice, przełożył Adam Pomorski, Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open, Warszawa 2011, ISBN 97883-85254-874.
  • Z Mandelsztama. Siedem wierszy, przełożył Jerzy Pomianowski, Dział Wydawnictw Instytutu Książki, Kraków 2013, ISBN 978-83-61005-09-4.

Upamiętnienie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Leonid Wieljechow: Культ личности. А мог бы жизнь просвистать скворцом… 80 лет назад погиб Осип Мандельштам (Kult jednostki. A mógł gwizdać w życiu jak szpak... 80 lat temu zginął Osip Mandelsztam). www.svoboda.org, styczeń 2019. [dostęp 2021-02-15]. (ros.). – min. 3:48- Przewodniczący Towarzystwa Mandelsztama Pawieł Nerler wyjaśnia, że do 2017 roku w źródłach podawano datę urodzenia 3 (15) stycznia, jednak w 2017 roku odkryto archiwalne zapisy, z których wynika, że poeta urodził się o godz. 11:00 2 (14) stycznia. W związku z tym, jak mówi Paweł Nerler, należy we wszystkich encyklopediach i opracowaniach datę zmienić, co niniejszym uczyniono.
  2. a b Ральф Дутли: „Век мой, зверь мой”. Осип Мандельштам. Биография. 2. Поездка в город Малинов (Варшава 1891 / Павловск 1892–1896) [online], mandelshtam.lit-info.ru [dostęp 2023-09-30].
  3. Osip Mandelshtam – biography – JewAge [online], www.jewage.org [dostęp 2023-09-30] (ang.).
  4. 1938: A Poet Who Mocked Stalin Dies in the Gulag, „Haaretz” [dostęp 2023-09-30] (ang.).
  5. Мандельштам – биография и произведения – Русская историческая библиотека [online], rushist.com [dostęp 2023-09-30].
  6. 130 лет со дня рождения Осипа Эмильевича Мандельштама [online], Российский Национальный Музей Музыки [dostęp 2023-09-30] (ros.).
  7. Online Journal – Osip Emilyevich Mandelshtam, Russian Poet (1889-1938) [online], LitvakSIG Lithuanian-Jewish Special Interest Group [dostęp 2023-09-30] (ang.).
  8. Mandelsztam (rodzina) | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-09-30].
  9. Родословная О. Э. Мандельштама (Евгений Пажитнов) / Проза.ру [online], proza.ru [dostęp 2023-09-30].
  10. Осип Мандельштам: рождение и семья [online], rvb.ru [dostęp 2023-09-30].
  11. Осип Мандельштам: рождение и семья. Павел Нерлер [online], znamlit.ru [dostęp 2023-09-30].
  12. Osip Mandelsztam. Tragiczny los, tragiczna poezja. Posłuchaj głosu poety [online], PolskieRadio.pl, 15 stycznia 2022 [dostęp 2022-11-10].
  13. Nowy przekład wierszy Mandelsztama w 120. rocznicę urodzin poety [online], 14 stycznia 2011, aktualizacja 8 sierpnia 2016, dzieje.pl [dostęp 2022-11-10].
  14. Rocznica urodzin Osipa Mandelsztama [online], Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, 15 stycznia 2020 [dostęp 2022-11-10].
  15. Jerzy Klechta, Karalusze wąsiska i usłużne półludziska [online], Studio Opinii, 29 stycznia 2016 [dostęp 2022-11-10].
  16. Gazeta Wyborcza Stołeczna, 19/20 maja 2012.
  17. Tekst piosenki na www.kaczmarski.art.pl.

Bibliografia

edytuj

Źródła w języku angielskim

Źródła w języku rosyjskim

Linki zewnętrzne

edytuj