Wikipedia

Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska

zbrodnia okupantów niemieckich

Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska – masowy mord na ludności cywilnej dokonany przez okupantów niemieckich 29 stycznia 1943 roku we wsiach Budy i Huta Dzierążyńska na Zamojszczyźnie.

Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska
Ilustracja
Pomnik w Hucie Dzierążyńskiej upamiętniający mieszkańców wsi poległych i pomordowanych w czasie II wojny światowej, w tym ofiary pacyfikacji 29 stycznia 1943 roku
Państwo

Polska pod okupacją III Rzeszy

Miejsce

Budy i Huta Dzierążyńska

Data

29 stycznia 1943

Liczba zabitych

50-80 osób

Typ ataku

egzekucja przez rozstrzelanie

Sprawca

III Rzesza

Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia50°34′05″N 23°24′37″E/50,568056 23,410278
Multimedia w Wikimedia Commons

27 stycznia 1943 roku w Dzierążni doszło do starcia pomiędzy niemiecką żandarmerią a partyzantami Batalionów Chłopskich. W odwecie Niemcy spacyfikowali tę wieś, a dwa dni później także sąsiednie Budy i Hutę Dzierążyńską. W tych ostatnich zamordowano 71 Polaków, w tym wiele kobiet i dzieci. Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty Dzierążyńskiej skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem.

Geneza edytuj

Budy i Huta Dzierążyńska leżą w powiecie tomaszowskim, na wschód od szosy łączącej Zamość z Tomaszowem Lubelskim. Są położone tak blisko siebie, że stanowią w zasadzie jedną całość, a ich zabudowa rozciąga się na blisko 2,5 kilometra. Przed pacyfikacją Huta liczyła 130 gospodarstw i 650 mieszkańców. W okresie niemieckiej okupacji jej mieszkańcy aktywnie współpracowali z ruchem oporu. We wsi istniała placówka Batalionów Chłopskich[1].

Pod koniec listopada 1942 roku pod kierownictwem dowódcy SS i policji na dystrykt lubelski, SS-Brigadeführera Odilo Globocnika, rozpoczęto na Zamojszczyźnie szeroko zakrojoną operację wysiedleńczą. Jej celem było wypędzenie z tego regionu około 100 tys. Polaków, na których miejsce zamierzano osiedlić niemieckich kolonistów, przede wszystkim volksdeutschów ze Słowenii, Lotaryngii i Besarabii[2]. Działania Niemców spotkały się z biernym oporem wysiedlanej ludności oraz ze zbrojną reakcją polskiego ruchu oporu[3]. Oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej i Gwardii Ludowej usiłowały powstrzymać ekspedycje pacyfikacyjno-wysiedleńcze, atakowały niemieckie obiekty gospodarcze i komunikacyjne, a także przeprowadzały akcje odwetowe we wsiach zasiedlonych przez niemieckich kolonistów[4][5].

Osobne artykuły: Aktion Zamość i Powstanie zamojskie.

Przebieg pacyfikacji edytuj

 
Tablice z nazwiskami ofiar pacyfikacji

27 stycznia 1943 roku[6][7] w Dzierążni pojawili się niemieccy żandarmi z posterunków w Zamościu i Rachaniach. Aresztowali kilku mieszkańców, w tym członków miejscowej placówki BCh[a][6]. W sąsiedniej Hucie Dzierążyńskiej przebywał wtedy komendant Obwodu Tomaszów Lubelski BCh kpt. Franciszek Bartłomowicz ps. „Grzmot” wraz ze swym zastępcą, por. Robertem Aborowiczem ps. „Azja”. Na wieść o aresztowaniach „Grzmot” rozkazał „Azji” zebrać miejscowych członków BCh i odbić więźniów[8]. W ślad za tym rozkazem partyzanci udali się do Dzierążni i otoczyli dom sołtysa, w którym Niemcy umieścili aresztantów. Gdy żandarmi szykowali się, by wraz z więźniami opuścić wieś, Polacy przystąpili do ataku[9]. W walce zginęło dwóch[6], czterech[10] lub nawet pięciu[11] żandarmów. Partyzanci również ponieśli straty; w zależności od źródła podaje się, że wyniosły one od jednego[6][10] do kilku[11] zabitych, a także kilku rannych. Wśród tych ostatnich znalazł się por. „Azja”[10]. Jednemu lub kilku Niemcom udało się zbiec i zaalarmować posterunek żandarmerii w Tomaszowie Lubelskim oraz placówkę Gestapo w Zamościu[10].

Tego samego dnia do Huty Dzierżyńskiej przybyło dwóch żandarmów, rzekomo w celu nabycia jajek i masła[10]. Natknęli się na polskich partyzantów, którzy eskortowali kolegów rannych w czasie starcia w Dzierążni. Jednego Niemca zabito, drugi zdołał uciec[1]. Partyzanci spodziewając się niemieckiego odwetu, wezwali mieszkańców Dzierążni i Huty do ucieczki. Tylko część ludności posłuchała jednak tego ostrzeżenia[12]. Tymczasem 28 stycznia Niemcy rozpoczęli pacyfikację Dzierążni, która potrwała do 29 stycznia. Jej ofiarą padło ponad 60 Polaków, w tym wiele kobiet i dzieci[13].

Osobny artykuł: Pacyfikacja wsi Dzierążnia.

29 stycznia[14] do Bud i Huty przybył silny oddział żandarmerii. Niemcy zabijali wszystkich napotkanych Polaków bez względu na wiek i płeć. Nie oszczędzano nawet niemowląt[12]. Świadkowie zeznawali, iż miały miejsce przypadki zabijania małych dzieci kolbami karabinowymi[15]. Niemcy nie spalili natomiast zabudowań, gdyż docelowo zamierzali osiedlić w Hucie swoich kolonistów[10].

Źródła podają rozbieżne informacje na temat liczby ofiar. Czesław Madajczyk szacował ją na 50 osób[16]. Autorzy opracowania Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 wymienili nazwiska 57 zamordowanych, dodając jednocześnie, iż wśród ofiar znalazło się również dwóch N.N. mężczyzn[17]. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich informuje natomiast, że w czasie pacyfikacji zamordowano 71 osób[14]. Źródła konspiracyjne donosiły o blisko 80 zabitych[10]. W gronie zidentyfikowanych ofiar znalazło się 28 kobiet i 15 dzieci[18].

Zwłoki zamordowanych zostały pogrzebane w zbiorowej mogile wykopanej na polu Józefa Kościka[19].

Epilog edytuj

 
Miejsce straceń w Hucie Dzierążyńskiej

Tego samego dnia, gdy dokonano zbrodni w Budach i Hucie Dzierążyńskiej, Niemcy spacyfikowali – aczkolwiek z innej przyczyny – pobliski Sumin. We wsi, zamieszkanej w większości przez ludność ukraińską, zamordowano 50 osób[20]. Owa seria pacyfikacji została odnotowana w sprawozdaniach Rady Głównej Opiekuńczej i raportach Polskiego Państwa Podziemnego[21].

Osobny artykuł: Pacyfikacja wsi Sumin.

Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem (1–2 lutego 1943)[22]. Po bitwie część mieszkańców powróciła do swych domów. Kilka miesięcy później Niemcy wysiedlili jednak całą ludność. Młodzież zbiegła wówczas do lasów, zasilając oddziały partyzanckie[15].

Po wojnie zbiorowy grób ofiar pacyfikacji oznaczono krzyżem[15].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Opis tych wydarzeń zawarty w relacji Franciszka Bartłomowicza różni się znacznie od informacji zawartych w innych publikacjach. Bartłomowicz podaje bowiem, że do starcia doszło 28 stycznia 1943 roku, a ponadto twierdzi, że informacje o aresztowaniach przeprowadzonych w Dzierążni przez niemieckich żandarmów okazały się fałszywe. Patrz: Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. II 436–437.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Fajkowski 1972 ↓, s. 137.
  2. ↑ Mikoda 1994 ↓, s. 8.
  3. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. I 6.
  4. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. I 6 i 9.
  5. ↑ Jaczyńska 2012 ↓, s. 365.
  6. ↑ a b c d Fajkowski 1972 ↓, s. 135.
  7. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. II 432.
  8. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. II 436–437.
  9. ↑ Fajkowski 1972 ↓, s. 136.
  10. ↑ a b c d e f g Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. II 437.
  11. ↑ a b Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 448.
  12. ↑ a b Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 449.
  13. ↑ Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 448–449.
  14. ↑ a b Mikoda 1994 ↓, s. 47.
  15. ↑ a b c Fajkowski 1972 ↓, s. 138.
  16. ↑ Madajczyk 1965 ↓, s. 102.
  17. ↑ Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 449–450 i 471.
  18. ↑ Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 471.
  19. ↑ Mikoda 1994 ↓, s. 49.
  20. ↑ Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 450–451.
  21. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. I 463 i 490.
  22. ↑ Sonderlaboratorium SS 1979 ↓, s. T. II 437–439.

Bibliografia edytuj

  • Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
  • Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
  • Agnieszka Jaczyńska: Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna: „pierwszy obszar osiedleńczy” w Generalnym Gubernatorstwie. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Lublinie, 2012. ISBN 978-83-7629-383-7.
  • Czesław Madajczyk: Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939–1945. Zestawienie większych akcji represyjnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.
  • Czesław Madajczyk (red.): Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. T. I i II. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979.
  • Janina Mikoda: Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo zamojskie. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1994. ISBN 83-903356-0-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pacyfikacja_wsi_Budy_i_Huta_Dzierążyńska&oldid=70890366”