Słowenia
Słowenia, Republika Słowenii (słoweń. Slovenija [slɔˈʋèːnija], Republika Slovenija) – państwo położone w Europie Środkowej nad morzem Adriatyckim, graniczy od zachodu z Włochami, od północy z Austrią, od wschodu z Węgrami oraz od południa z Chorwacją. Stolicą i największym miastem kraju jest Lublana. Słowenia jest najzamożniejszym oraz najbardziej rozwiniętym, szczególnie pod względem gospodarczym, państwem byłej Jugosławii i jednocześnie jednym z najbardziej zamożnych i rozwiniętych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Językiem urzędowym jest język słoweński.
| |||||
Hymn: Zdravljica (Toast) | |||||
Ustrój polityczny | |||||
---|---|---|---|---|---|
Konstytucja | |||||
Stolica | |||||
Data powstania |
25 czerwca 1991 | ||||
Prezydent | |||||
Premier | |||||
Powierzchnia |
20 273 km²[1] | ||||
Populacja (2021) • liczba ludności |
| ||||
• gęstość |
104,0 os./km²[2] | ||||
Kod ISO 3166 |
SI | ||||
Waluta | |||||
Telefoniczny nr kierunkowy |
+386 | ||||
Domena internetowa | |||||
Kod samochodowy |
SLO | ||||
Kod samolotowy |
S5 | ||||
Strefa czasowa | |||||
Język urzędowy | |||||
Religia dominująca | |||||
PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
Położenie na mapie |
Słowenia należy do ONZ od 1992 roku, NATO od 29 marca 2004, jest też członkiem UE od 1 maja 2004 roku, od 1 stycznia 2007 państwo jest również członkiem strefy euro.
Geografia
edytujPowierzchnia:
- ląd: 20 151 km²
- woda: 122 km²
- całkowita: 20 273 km²
Długość granic lądowych:
Długość wybrzeża:
- całkowita: 46,6 km
Najludniejsze miasta:
- Lublana: 278 tys.
- Maribor: 147 tys.
- Novo mesto: 41 tys.
- Celje: 42 tys.
- Kranj: 37 tys.
Słowenia to w większości kraj wyżynny i górski: 90% jej powierzchni leży ponad 300 m n.p.m. Najwyższy szczyt to położony w Alpach Julijskich Triglav (2864 m); znajduje się on na terenie parku narodowego o tej samej nazwie. Prawie połowę kraju zajmują lasy, sprawiając, że Słowenia to jedno z najbardziej zalesionych państw na świecie. Ziemie uprawne stanowią 43% ogółu powierzchni.
Najdłuższe rzeki to Sawa i Drawa wpadające do Dunaju, Socza na zachodzie, Mura na północnym wschodzie, Krka na południowym wschodzie oraz Kupa, stanowiąca na pewnym odcinku granicę z Chorwacją. Największe jeziora to: okresowe jezioro Cerknica oraz górskie Bohinjsko i Bled.
Na terenie Słowenii, zwłaszcza w położonej w jej południowo-zachodniej części, Krasie, licznie występują zjawiska krasowe: podziemne rzeki, jaskinie (około 7000), z których najsłynniejsza jest znajdująca się w miejscowości Postojna Postojnska jama. Mniej znane są Jaskinie Szkocjańskie. Inna jaskinia, Vilenica, co roku gości uczestników środkowoeuropejskiego festiwalu literackiego.
Słowenia leży na pograniczu dwóch stref klimatycznych: strefy klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych, która obejmuje większą część kraju[4]. Wybrzeże i duża część Przymorza, aż do doliny Soczy, posiada klimat śródziemnomorski pośredni między morskim a kontynentalnym, z ciepłą słoneczną pogodą przez większą część roku i z łagodnymi zimami. W klimacie umiarkowanym ciepłym występują cztery pory roku. Ukształtowanie terenu sprawia, że w Słowenii w jego obrębie można wyróżnić dwa odrębne obszary klimatyczne. Wschodnia część kraju ma typ klimatu kontynentalnego, z gorącymi latami i dość mroźnymi zimami, gdzie średnie temperatury stycznia wynoszą 0 °C, a czerwca 21 °C. Natomiast na północnym zachodzie dominuje klimat alpejski, z silnymi wpływami znad Atlantyku i obfitymi opadami.
Podział administracyjny
edytujRegiony statystyczne
edytujRegiony statystyczne Słowenii składają się z 12 jednostek administracyjnych utworzonych w 2000 r. w celach prawnych i statystycznych.
Regiony statystyczne | |||||
---|---|---|---|---|---|
Polska nazwa | Słoweńska nazwa | Kod | Stolica | Powierzchnia (km2) | Populacja (2019) |
Mura | pomurska | SI011 | Murska Sobota | 1337 | 114 287 |
Drawa | podravska | SI012 | Maribor | 2170 | 324 104 |
Karyntia | koroška | SI013 | Slovenj Gradec | 1041 | 70 588 |
Savinja | savinjska | SI014 | Celje | 2384 | 261 851 |
Centralna Sawa | zasavska | SI015 | Trbovlje | 264 | 41 606 |
Dolna Sawa | posavska | SI016 | Brežice | 885 | 70 067 |
Słowenia Południowo-Wschodnia | jugovzhodna Slovenija | SI017 | Novo mesto | 2675 | 144 032 |
Primorska-Kraina Wewnętrzna | primorsko-notranjska | SI018 | Postojna | 1456 | 52 544 |
Słowenia Środkowa | osrednjeslovenska | SI021 | Lublana | 2555 | 564 527 |
Górna Kraina | gorenjska | SI022 | Kranj | 2137 | 204 670 |
Gorycja | goriška | SI023 | Nova Gorica | 2325 | 117 616 |
Nadbrzeżny Kras | obalno-kraška | SI024 | Koper | 1044 | 115 016 |
Gminy w Słowenii
edytujOd uzyskania niepodległości przez Słowenię liczba gmin w tym państwie systematycznie wzrasta. W 1991 r. było ich 60, w 1995 r. 147, a w 2005 r. 193. Od czerwca 2011 r. kraj jest podzielony na 212 gmin, z których 11 ma status gminy miejskiej (zaznaczono je pogrubieniem).
Gmina o największej powierzchni – Kočevje (563,7 km²)
Gmina o najmniejszej powierzchni – Odranci (6,9 km²)
Gmina o największej populacji – Lublana (289 518 mieszkańców w 2018 r.)
Gmina o najmniejszej populacji – Hodoš (362 mieszkańców w 2018 r.)
Krainy historyczne
edytujSłowenię tradycyjnie dzieli się na następujące regiony:
- 1 – Przymorze (Primorska)
- 2 – Kraina (Kranjska), w tym:
- 2a – Górna Kraina (Gorenjska)
- 2b – Wewnętrzna Kraina (Notranjska)
- 2c – Dolna Kraina (Dolenjska)
- 3 – Karyntia (Koroška)
- 4 – Styria (Štajerska)
- 5 – Prekmurje
Warto dodać, że:
- Większość Karyntii i Styrii znajduje się na terytorium Austrii;
- Część Przymorza znajduje się na terytorium Włoch;
- Do Przymorza zaliczane są między innymi: Goriška oraz Istria Słoweńska (slovenska Istra);
- Do Dolnej Krainy zaliczana jest między innymi Biała Kraina (Bela Krajina)
Historia
edytujNazwa państwa oraz narodu pochodzi z okresu Republiki Weneckiej. Wywodzi się ona od etnonimu ludności słowiańskiej zamieszkującej obszar Dalmacji i Istrii oraz historycznej Slawonii, zaludniającej dorzecza między Dunajem, Drawą i Sawą i będące we władaniu weneckich dożów[5]. Najstarsze zapisy, wymieniają również nazwę regionu jako in Sclavonis, Schiavonia, następnie Venezia Schiavonia, Schiavonia Veneta, Sclavonia[6], zob też Schiavoni.
Słowiańscy przodkowie dzisiejszych Słoweńców przybyli na ziemie obecnie należące do Słowenii w VI wieku naszej ery. W VII wieku na dzisiejszym terytorium Austrii uformowało się słowiańskie Księstwo Karantanii. W połowie VIII wieku Karantanie przyjęli chrześcijaństwo. W 822 roku Karantania utraciła niepodległość – została włączona do imperium Franków.
Zabytki z Fryzyngi, najstarsze słowiańskie manuskrypty zapisane alfabetem łacińskim, które dotrwały do dzisiejszych czasów, zostały napisane około roku 1000. W XIV wieku większość słoweńskich ziem została włączona do państw rządzonych przez Habsburgów – później przekształconych w Monarchię Austro-Węgierską, w której Słoweńcy stanowili większość w takich prowincjach jak Kraina, Gorycja i Gradiska, a także znaczny odsetek ludności w Styrii, Karyntii i Istrii. W 1848 podczas Wiosny Ludów powstał program „zjednoczonej Słowenii”.
Po upadku Austro-Węgier w 1918 Słoweńcy wraz z innymi narodami południowosłowiańskimi uformowali Królestwo SHS, przemianowane na Królestwo Jugosławii w 1929. Podczas II wojny światowej ziemie słoweńskie zostały podzielone między Niemcy, Włochy i Węgry. Po wojnie, gdy odtworzono Jugosławię, Słowenia ponownie stała się jej częścią. 25 czerwca 1991 wraz z Chorwacją odłączyła się od Jugosławii, co zapoczątkowało dwa dni później w Słowenii wojnę dziesięciodniową. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 754 z 18 maja 1992 roku Słowenia została członkiem ONZ[7].
Słowenia dołączyła 29 marca 2004 do NATO, a 1 maja tego samego roku stała się częścią UE. 1 stycznia 2007 przyjęła walutę euro, stając się tym samym pierwszym państwem „nowej” Unii, które przyjęło wspólną europejską walutę[8][9].
Ustrój polityczny
edytujKonstytucja Słowenii z 1991 roku ustanowiła parlamentarny system rządów. W skład dwuizbowego parlamentu wchodzą: Zgromadzenie Państwowe – Državni Zbor, 90 deputowanych wybieranych na czteroletnią kadencję (88 w głosowaniu bezpośrednim, 2 delegowanych – jeden przez mniejszość węgierską, drugi przez włoską) oraz Rada Państwowa – Državni Svet (40 członków), która jest organem doradczym. Członkowie Rady wybierani są na pięć lat w wyborach pośrednich, reprezentują regiony oraz grupy interesów.
Prezydent, który jest jednocześnie naczelnym wodzem sił zbrojnych, wybierany jest na okres 5 lat w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą (oprócz prezydenta) sprawują premier i 19 ministrów. Natomiast władza sądownicza należy do dożywotnio mianowanych sędziów.
Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat.
Inicjatywę konstytucyjną mają: 20 posłów, rząd lub 30 tys. wyborców. Inicjatywę ustawodawczą zaś: rząd, każdy z deputowanych do izby niższej oraz 5 tys. obywateli.
Siły zbrojne
edytujSłowenia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi i obroną przeciwlotniczą[10]. Uzbrojenie sił lądowych Słowenii składało się w 2021 roku m.in. z: 44 czołgów, 305 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 26 zestawów artylerii holowanej i samobieżnej[10]. Marynarka wojenna Słowenii dysponowała w 2021 roku dwoma okrętami obrony przybrzeża[10]. Słoweńskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2021 roku uzbrojenie w postaci m.in. 3 samolotów transportowych, 22 samolotów szkolno-bojowych oraz 12 śmigłowców[10].
Wojska słoweńskie w 2021 roku liczyły 7,5 tys. żołnierzy zawodowych, 1,5 tys. rezerwistów oraz 6 tys. personelu paramilitarnego. Według rankingu Global Firepower (2021) słoweńskie siły zbrojne stanowią 88. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 545 mln dolarów (USD)[10].
Gospodarka
edytujSłowenia ma najwyższy wskaźnik PKB na osobę spośród dziesięciu państw, które wstąpiły do Unii Europejskiej w maju 2004 (18 400 $ w 2005 r.[11]). Poziom inflacji (3,5%, 2004) zmalał do 2,5% w roku 2005 i jest zbliżony do średniego poziomu inflacji w państwach UE.
Od roku 2000 postępuje prywatyzacja w takich dziedzinach jak bankowość, telekomunikacja oraz sektor użyteczności publicznej. Stopniowo znoszone są ograniczenia dla inwestorów zagranicznych. Słowenia uznawana jest za najszybciej rozwijający się kraj spośród dziesiątki nowych państw UE i jeden z najszybciej rozwijających się w ramach całej organizacji.
Od 1 stycznia 2007 r. walutą krajową Słowenii jest euro, wprowadzone w miejsce obowiązującego w latach 1991–2006 tolara (kod SIT).
Demografia
edytujNa podstawie spisu ludności z 2002 roku.
Narodowość
inne odpowiedzi – 3,1%
odmowa odpowiedzi – 2,5%
nieznana – 6,4%
Język ojczysty
- słoweński – 87,8%
- serbsko-chorwacki – 7,8%
- węgierski – 0,4%
- albański – 0,4%
inny – 1,0%
nieznany – 2,7%
Język używany w domu (można było wskazać dwa)
- słoweński – 95,6%
- serbsko-chorwacki – 4,3%
- węgierski – 0,4%
- włoski – 0,3%
nieznany – 2,7%
Religie, na podstawie spisu ludności z 2002 roku.
- rzymscy katolicy – 57,8% w 2002 i 71,6% w 1991
- prawosławni – 2,2% w 2002 i 2,4% w 1991
- protestanci – 0,8%
- muzułmanie – 2,6% w 2002 i 1,5% w 1991
- ateiści i bezwyznaniowcy – 10,1% w 2002 i 0,4% w 1991
Język urzędowy
edytujJęzykiem urzędowym na obszarze całego kraju jest język słoweński. W położonych na Istrii gminach Koper (wł. Capodistria), Izola (wł. Isola d’Istria), Piran (wł. Pirano) i Ankaran (wł. Ancarano) dodatkowo język włoski; a w prekmurskich gminach Hodoš (węg. Hodos) Lendava (węg. Lendva) i Dobrovnik (węg. Dobrónak) dodatkowo język węgierski.
Kultura
edytujSłowenia pod względem kulturowym związana była z państwami Europy Środkowej, głównie Austrią i północnymi Włochami, częściowo również z Węgrami. Wpływ południowosłowiańskich krajów bałkańskich, z którymi Słowenia połączona była wspólnym państwem przez siedemdziesiąt lat XX wieku, zaznaczył się w mniejszym stopniu.
Mimo braku samodzielnej państwowości, w Słowenii od XVI w. rozwijała się literatura w języku słoweńskim. Intensywniejszy rozwój kultury słoweńskiej datuje się od pierwszej połowy XIX w., kiedy to, podobnie jak w przypadku niektórych innych narodów europejskich, nastąpiło przebudzenie narodowe i kulturalne. Narodowym poetą stał się romantyk France Prešeren[12].
W XX w. udziałem kultury słoweńskiej były korzystne warunki rozwoju, z przerwą w latach II wojny światowej. W przedwojennym Królestwie Jugosławii rozwój kultury słoweńskiej był częściowo ograniczany przez tendencje unitarystyczne, natomiast w skład powojennej socjalistycznej Jugosławii Słowenia wstąpiła jako organizm wprawdzie zależny politycznie, ale całkowicie samodzielny pod względem kulturalnym.
Od uzyskania niepodległości w 1991 r. władze Republiki Słowenii aktywnie wspierają rozwój kultury, wychodząc z założenia, że dokonania kulturalne mogą być istotnym atutem niewielkiego państwa i narodu.
Tematykę rozwoju i funkcjonowania słoweńskiej kultury w kontekście społecznym i politycznym, szczególnie od lat 80. XX wieku, podejmuje publikacja poświęcona jednemu z ważniejszych słoweńskich fenomenów kulturowych, Neue Slowenische Kunst[13].
Uniwersytety
edytujLista słoweńskich uniwersytetów wraz z datami ich powstania:
- Uniwersytet Lublański (Univerza v Ljubljani) 1919
- Uniwersytet Mariborski (Univerza v Mariboru) 1975
- Uniwersytet Przymorski (Univerza na Primorskem) 2003
- Uniwersytet Nowogorycki (Univerza v Novi Gorici) 2006
Na terenie Słowenii, w Portorožu, znajduje się również siedziba założonego w 2008 roku międzynarodowego Uniwersytetu Euro-Śródziemnomorskiego (EMUNI).
Sport
edytujW Słowenii znajduje się jedna z największych na świecie skoczni narciarskich – Letalnica, która leży w dolinie Planica. Skocznia ta od 1979 roku regularnie gości zawody Pucharu Świata w skokach narciarskich i tutaj tradycyjnie kończy się sezon PŚ w skokach.
Turystyka
edytujW 2016 roku kraj ten odwiedziło 3,032 mln turystów (12% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,424 mld dolarów[14]. Najwięcej turystów przyjechało do Słowenii z Włoch, Austrii, Niemiec, Chorwacji, Korei Południowej, Wielkiej Brytanii, Serbii, Węgier, Holandii i Czech[15].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Statistični urad Republike Slovenije: Ozemlje in podnebje. [dostęp 2015-10-28]. (słoweń.).
- ↑ a b Dane z 2021 roku. Prebivalstvo.
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
- ↑ Wincenty Okołowicz: Strefy klimatyczne. Skala 1 : 100 000 000. W: Świat. Atlas geograficzny z częścią encyklopedyczną. Red. atlasu Leszek Glinka, Irmina Laudyn. PPWK im. E. Romera, Warszawa, Wrocław 1995, s. 56–57.
- ↑ Dictionnaire universel français et latin, vulgairement appelé Dictionnaire de Trevoux, Tome III. s. 351–352; Treccani Enciclopedia Italiana. Pristupljeno; Rozprawy t. 9 s. 305.
- ↑ Jan Baudouin de Courtenay on the Dialects Spoken in Venetian Slovenia and Rezija. Rado L. Lenček, 1977; Słowiańszczyzna w kontekście przemian Europy końca XX wieku, Emil Tokarz, 2001.
- ↑ Security Council Resolution 754 - UNSCR [online], unscr.com [dostęp 2022-02-15] .
- ↑ Mladen Miković: Slovenija, evro je tu! Evropa, prihajajo slovenski evri. finance.si, 2007-01-01. [dostęp 2015-07-18]. (słoweń.).
- ↑ Beti Gačnik, Aljoša Rehar: Evro postal slovenska nacionalna valuta. sta.si, 2007-01-01. [dostęp 2015-07-18]. (słoweń.).
- ↑ a b c d e Slovenia. Global Firepower. [dostęp 2021-08-27]. (ang.).
- ↑ Według danych Urzędu Statystycznego Słowenii (ang.).
- ↑ France Prešeren, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-04-16] (ang.).
- ↑ Joanna Szczepanik , Geografia artystyczna Neue Slowenische Kunst. Wieloaspektowość i kolektywizm, Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2014, ISBN 978-83-63434-19-9 .
- ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2017 Edition. UNWTO, lipiec 2017. s. 8. [dostęp 2017-09-25]. (ang.).
- ↑ Turizem v številkah 2016. slovenia.info, 2017-06. [dostęp 2017-08-01]. (słoweń.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Slovenia.si Informator o Słowenii (ang.).
- Strona rządu Słowenii (ang.)
- Informacje turystyczne o Słowenii (ang.)
- Ambasada RP w Słowenii (pol.)
- System polityczny Słowenii