Pieriestrojka

proces przekształceń systemu socjalistycznego w ZSRR w latach 1985-1991

Pieriestrojka[a] (ros. перестройка, „przebudowa”) – określenie procesu przekształceń systemu komunistycznego ZSRR w okresie 1985–1991.

Sekretarz Generalny KC KPZR Michaił Gorbaczow (1987)

Obejmowała ona zmiany strukturalno-funkcjonalne w systemie społecznym, ekonomicznym i politycznym ZSRR, których ostatecznymi konsekwencjami były wzbogacenie świadomości społecznej w ZSRR, utrata przez ZSRR dominacji w Europie Środkowej i Wschodniej, rozpad ZSRR i powstanie Federacji Rosyjskiej[3].

Historia edytuj

Początkowo pieriestrojka wraz z hasłami głasnost (ros. „jawność”) i uskorienije (ros. „przyspieszenie”) stanowiła symbol nowego kursu politycznego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Plany reformowania zbiurokratyzowanego systemu gospodarczego ZSRR zostały opracowane w latach 1983–1984 na zlecenie Jurija Andropowa, ówczesnego przywódcy ZSRR (Sekretarza Generalnego KPZR w latach 1982–1984)[4], a procesy zostały zapoczątkowane w kwietniu 1985 przez Michaiła Gorbaczowa[5].

Pierestrojka miała na celu modernizację gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększenie swobód obywatelskich oraz nawiązanie lepszych stosunków z państwami zachodnimi. Istotnym aspektem pierestrojki było również zatrzymanie wyścigu zbrojeń, co miało przyczynić się do utrzymania systemu komunistycznego w Związku Radzieckim[5][6].

Pierwszymi decyzjami w ramach pieriestrojki były: złagodzenie cenzury (w maju 1986 roku), ogłoszenie walki z alkoholizmem i wprowadzenie niezależnej od przedsiębiorstw produkcyjnych komisji kontroli[5].

Przebudowa gospodarki postępowała wolno. W listopadzie 1986 roku zezwolono na prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej, a w czerwcu 1988 weszła w życie ustawa o spółdzielczości[5]. Inne projekty wprowadzające wolny rynek w Związku Radzieckim pozostawały w sferze dyskusji (ustawy o przedsiębiorstwach z lipca 1987 roku i kołchozach i przemyśle spożywczym z września 1987 roku niczego w praktyce nie zmieniły – według pierwszej ustawy przedsiębiorstwa mogły rozporządzać swoją produkcją dopiero po wypełnieniu zobowiązań wobec kraju)[5]. Jednocześnie w wyniku kryzysu gospodarczego zaczęły wybuchać pierwsze ogólnokrajowe strajki (m.in. w górnictwie)[7]. Przemiany w gospodarce zahamowano w latach 1990–1991, kiedy to Gorbaczow odsunął ze swojego otoczenia zwolenników radykalnej przemiany państwa[7].

W wyniku pieriestrojki Związek Radziecki wycofał swoje wojska z Afganistanu (luty 1989) oraz państw Europy Środkowo-Wschodniej, zrezygnował z popierania reżimów komunistycznych w państwach europejskich, przyczyniając się do ich upadku w 1989 (zob. Jesień Ludów), poparł zjednoczenie Niemiec[7]. W wyniku pieriestrojki ZSRR potwierdził negowane przez dziesięciolecia wydarzenia z przeszłości, m.in. podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow i zbrodnię katyńską[7].

Pieriestrojka stała się katalizatorem świadomości narodowej w republikach radzieckich, w pierwszym rzędzie bałtyckich i zakaukaskich, doprowadziła do rozpadu ZSRR, rozpadu bloku wschodniego, rozwiązania Układu Warszawskiego i RWPG[7]. W wyniku pieriestrojki wzrosła także aktywność społeczna[8].

W styczniu 1987 roku w wyniku niemożności zachowania równowagi sił ze Stanami Zjednoczonymi i niepowodzeń dotychczasowych poczynań Gorbaczow rozpoczął „pierestrojkę rewolucyjną”[7].

Wprowadzenie pieriestrojki miało dalekosiężne skutki dla globalnego bezpieczeństwa w dwubiegunowym podziale powojennego świata. Było efektem słabnięcia pozycji ZSRR, a niezamierzonym skutkiem były przemiany ustrojowe w bloku wschodnim oraz rozpad ZSRR. W wyniku upadku ZSRR ⁣Stany Zjednoczone pozostały, jedynym światowym supermocarstwem[5].

Zmiany w ZSRR zapoczątkowane przez pieriestrojkę miały wpływ na Polskę. Wzmacniając w PZPR tzw. ruch reformatorski, przyspieszyły proces przemian społecznych i politycznych doprowadzając do obrad Okrągłego Stołu[9][10].

Ostatecznym końcem pieriestrojki było utworzenie Wspólnoty Niepodległych Państw[7].

Pieriestrojka na znaczkach poczty ZSRR z 1988 roku edytuj

Uwagi edytuj

  1. Słownik Języka Polskiego PWN odnotowuje dwie formy tego określenia: pierestrojka i pieriestrojka[1]. Pierwszy wariant powstał w wyniku jednoczesnego zastosowania elementów transkrypcji i transliteracji[2].

Przypisy edytuj

  1. pierestrojka, [w:] Słownik Języka Polskiego [online], PWN [dostęp 2019-11-28].
  2. Mirosław Bańko, pierestrojka, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 19 grudnia 2013 [dostęp 2019-11-28].
  3. Jakub Potulski, System partyjny Rosji. Tradycja i współczesność, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2007, s. 179, ISBN 978-83-7326-448-9.
  4. Давтян Паруйр, Николай Рыжков, Oб отцах перестройки, золоте партии и предательстве, iz.ru, 24 września 2014 (ros.).
  5. a b c d e f Jarosław Zieliński: Jak upadał Związek Radziecki. konflikty.pl, 2011-12-26. [dostęp 2017-12-02].
  6. Marta Kozak: Mąż opatrznościowy czy grabarz ZSRR? Początki rządów Michaiła Gorbaczowa. histmag.org, 2015-03-11. [dostęp 2017-12-02].
  7. a b c d e f g pierestrojka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-12-02].
  8. Zbigniew T. Szmurło: Pierestrojka i tragiczne wydarzenia w Sumgaicie. studiagdanskie.gwsh.gda.pl. [dostęp 2017-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-27)].
  9. Praca zbiorowa: Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944-1997. Warszawa: 2003, s. 164.
  10. Paweł Dybicz: Partyzanci i reformatorzy. tygodnikpowszechny.pl, 2009-02-08. [dostęp 2017-12-02].