Rutyl
Rutyl – minerał z gromady tlenków. Jest minerałem bardzo pospolitym, szeroko rozpowszechnionym składnikiem wielu skał.
 Igły rutylu w kwarcu | |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Skład chemiczny |
dwutlenek tytanu (TiO2) |
|---|---|
| Twardość w skali Mohsa |
6–6,5 |
| Przełam |
nierówny, muszlowy |
| Łupliwość |
niewyraźna |
| Układ krystalograficzny |
tetragonalny |
| Gęstość minerału |
4,2–4,3 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
brunatna, czerwonobrunatna, czerwona, zielonoczarna, żółta lub niebieskawa |
| Rysa |
brunatnoczerwona |
| Połysk |
półmetaliczny, diamentowy, tłusty |
| Inne | |
Nazwa pochodzi od łac. rutilus = czerwony (gorejący), nawiązując do barwy niektórych odmian tego minerału.
Właściwości edytuj
- wykazuje dwójłomność, współczynniki załamania: i (długość fali ~ 590 nm)
Zazwyczaj tworzy kryształy o pokroju słupkowym, pręcikowym, igiełkowym, włosowatym. Ma zazwyczaj postać słupa tetragonalnego (o przekroju kwadratu) zakończonego podwójną piramidą. Często tworzy zbliźniaczenia – kolankowe, czasami wielokrotne. Występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych, włóknistych. Tworzy impregnacje. Spotkać go można także w postaci pojedynczych ziarn. Jest izostrukturalny z kasyterytem. Nie rozpuszcza się w kwasach, ma bardzo wysoką temperaturę topnienia.
- Czysty rutyl spotykany w przyrodzie jest przezroczysty, a wszelkie jego barwne odmiany wynikają z zanieczyszczeń, jakie w nim się znajdują. W zależności od rodzaju zanieczyszczenia może przyjmować on barwę czerwonoczarną i brunatnoczerwoną, rzadziej niebieskawą, zielonkawą, żółtobrązową lub czarną.
- Często tworzy wrostki w różnych minerałach, głównie w kwarcu : kwarc rutylowy, kwarc sagenitowy, „włosy Wenus”; niekiedy powoduje efekt kociego oka bądź asteryzmu.
- Rutyl jest najtrwalszą, wysokotemperaturową, najbardziej rozpowszechnioną w przyrodzie odmianą dwutlenku tytanu (pozostałe to anataz i brukit).
- Rutyl posiada najprostszą i najlepiej poznaną strukturę w porównaniu z pozostałymi odmianami polimorficznymi. Krystalizuje w układzie tetragonalnym.
- Struktura rutylu jest bardzo charakterystyczna i krystalizuje w niej wiele tlenków: SnO2, PbO2, MnO2, CoO2, NbO2, IrO2, RuO2, VO2, jak również niektóre fluorki: MgF2, CoF2, ZnF2, FeF2, NiF2.
Parametry komórki elementarnej to:
- a = 0,45933 nm
- b = 0,45933 nm
- c = 0,29592 nm
Występowanie edytuj
Stanowi bardzo pospolity, szeroko rozpowszechniony składnik większości skał magmowych i metamorficznych. Duże kryształy spotykane są w niektórych pegmatytach, sjenitach, amfibolach. Zazwyczaj współwystępuje z magnetytem, hematytem, tytanitem, apatytem.
Miejsca występowania: Największe zasoby znajdują się w Australii, Republice Południowej Afryki i Indiach, poza tym występuje w Szwajcarii – St. Gothard, Binnatal, Cavradi, Campolugno, Austrii – Modriach, Tyrol, Norwegii – Foque, Kragero, Rosji -G.Ilmeńskie, Ural, USA – Wirginia, Georgia, Kalifornia, Australii – Adelaide, Kanadzie – Quebec.
W Polsce na Dolnym Śląsku, w Tatrach, Pieninach, G. Sowich. Kryształy igiełkowe – w G. Izerskich, okolicach Suwałk.
Zastosowanie edytuj
W przeszłości był stosowany w metalurgii jako ruda tytanu (60%Ti). Obecnie niemal cały naturalny i syntetyczny rutyl jest zużywany w przemyśle chemicznym do produkcji bieli tytanowej (pigmentu do farb, tworzyw sztucznych, papieru i ceramiki). Niewielkie ilości rutylu są stosowane w przemyśle szklarskim, m.in. do wyrobu powłok pochłaniających promieniowanie nadfioletowe.
Ponadto rutyl ma dość duże znaczenie w jubilerstwie jak i kolekcjonerstwie minerałów. Kwarc rutylowy jest dość poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Szafiry, rubiny i inne kamienie szlachetne zawierające w swoim składzie chemicznym nici rutylu są cenniejsze i bardziej poszukiwane od kamieni szlachetnych nieposiądających go, ze względu na efekt asteryzmu.
Bibliografia edytuj
- J. Żaba: Ilustrowany słownik skał i minerałów. Videograf II, 2003.
- A. Bolewski, A. Manecki: Mineralogia szczegółowa. Warszawa: PAE, 1993.
- A. Bolewski: Mineralogia szczegółowa. Warszawa: Wydawnictwo Geologiczne, 1965.
- W. Schumann: Minerały świata. Oficyna wydawnicza „Alma – Press”, 2003.
- Leksykon Przyrodniczy – Minerały i kamienie szlachetne. „Horyzont”, 2002.