Wikipedia

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – gotycki, ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta. Znajduje się w kwartale zamkniętymi ulicami: Kopernika, Łazienną, św. Jana, Żeglarską. Jej bryła jest najlepiej widoczna ze strony południowej. W panoramie Torunia od strony Wisły najlepiej widoczne są wieża oraz korpus świętojańskiej fary[1].

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
A/405 z 24 października 1929
kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza
Ilustracja
Bazylika katedralna
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Toruń

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

katedralna Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 1935
papież Pius XI

Wezwanie

św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Położenie na mapie Torunia
Mapa konturowa Torunia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Ziemia53°00′33,53″N 18°36′22,80″E/53,009314 18,606333
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Widok ogólny wnętrza katedry
Sklepienie nawy głównej, koniec XV w
Malowidło na północnej ścianie prezbiterium, ok. 1380-90 roku
Piękna Madonna (kopia) i Popiersie Mojżesza, ok. 1390 roku

Bazylika katedralna jest jednym z najbardziej reprezentatywnych przykładów architektury gotyckiej w Polsce[2]. Wewnątrz kościoła zachował szereg cennych dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej, m.in. zespół malowideł ściennych, krucyfiks mistyczny[3], nagrobek rodziny von Soest[4], kompozycja rzeźbiarska ukazująca świętą Marię Magdalenę z aniołami[5], ołtarz Świętego Wolfganga[6]. Część wystroju zaginęła (m.in. figura Pięknej Madonny, zastąpiona kopią z 1956 roku)[7] lub została przeniesiona do muzeów (m.in. obrazy Biczowanie i Zdjęcie z Krzyża)[8]. Od 1501 roku w kościele pochowane jest serca króla Jana Olbrachta[9][10][11], znajdują się także pamiątki związane z Mikołajem Kopernikiem – chrzcielnica, epitafium jemu poświęcone i popiersie ufundowane w 1766 roku przez mecenasa sztuki Aleksandra Jabłonowskiego[12].

Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13], od 1992 roku jest katedrą diecezji toruńskiej[14].

Historia edytuj

I kościół edytuj

Pierwszy kościół parafialny Starego Miasta został wybudowany w połowie XIII w. Była to drewniana świątynia. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1257 roku. Kościół ten spłonął w latach 1263–1269. Ok. 1270–1330 rozpoczęto budowę nowego kościoła. Kościół św. Jana po raz pierwszy pojawia się w źródle z 1306 roku. W tym samym czasie obok kościoła działała szkoła parafialna[9].

Relikty pierwszego kościoła parafialnego Torunia ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994–1995[15][16]. Oprócz fundamentów, pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł[17]. Na tej podstawie można określić, że była to budowla salowa, murowana, o wymiarach 11 na 22 m[18][19]. Jej ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium[20]. Świątynia została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce (1236 rok) i była używana przez ok. 80 lat[21]. Z elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła parafialnego miasta zachowała się wczesnogotycka brązowa chrzcielnica, ustawiona obecnie w tzw. kaplicy Kopernika[22].

II kościół edytuj

W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego kościoła[23]. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium[24], zakrystia i kaplice boczne[9]. Wygląd części zachodniej nie jest znany, ale powszechnie przyjmuje się, że do zachodniej fasady, na przedłużeniu nawy środkowej, przylegała kwadratowa wieża[25]. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium[26] Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (np. kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest)[27].

III kościół edytuj

Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 roku, kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów[28]. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki[29]. W 1402 roku zakończono budowę wieży. Zawaliła się ona w 1406 roku. Na jego miejscu w latach 1407–1433 roku wybudowano nową wieżę. Po 1433 roku po stronie południowej zainstalowano zegar wieżowy. Godzinowa wskazówka została nazwana Digitus Dei (Palec Boży). W 1466 roku król Polski przejął patronat nad kościołem[9].

IV (obecny) kościół edytuj

W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt[30]. W latach 1468–1473 podwyższono korpus nawowy. W 1479 roku na wschodniej ścianie nawy północnej zainstalowano organy. W 1497 roku rozpoczęto budowę skarba przy zakrystii. W 1501 lub 1505 roku miasto przejęło patronat nad kościołem[9]. W 1500[31][32][33][34] lub 1522 roku odlano dzwon Tuba Dei[35][36].

Od XV do XVIII wieku w kościele odbywały się uroczystości okolicznościowe związane z wizytą królów Polski w Toruniu. 28 września 1410 roku do kościoła wkroczył orszak z królem Władysławem II Jagiełłą, a w 1454 roku orszak z królem Kazimierzem IV Jagiellończykiem. W nabożeństwie w kościele brał udział również Jan I Olbracht podczas swojej wizyty w Toruniu w 1501 roku[37]. W następnych latach swój pobyt w Toruniu od nabożeństwa w kościele rozpoczynali królowie: Zygmunt I Stary, Stefan Batory, Jan II Kazimierz Waza, Jan III Sobieski[38].

W 1530 roku kościół przejęli protestanci[9]. Od 1583 roku w kościele odprawiano nabożeństwa dla katolików i ewangelików. Katolicy modlili się po prawej stronie świątyni, ewangelicy po lewej[39]. W 1596 roku na mocy decyzji króla Zygmunta III Wazy kościół, plebania i szkoła parafialna przeszły na własność jezuitów[39][40]. Kościół został uszkodzony podczas potopu szwedzkiego w 1655 roku oraz podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku[40]. W 1703 roku Szwedzi próbowali zrabować dzwon Tuba Dei. Zaniechali tego po otrzymaniu okupu od władz miasta[35]. W 1773 roku doszło do kasaty Zakonu Jezuitów. Kościół przeszedł na własność księży diecezjalnych. W latach 1806–1813 kościół został poważnie uszkodzony. W 1847 roku dokonano znacznego remontu świątyni. W 1878 roku wymieniono organy, zmieniono prospekt organowy na neogotycki[40].

24 października 1929 roku kościół wpisano do rejestru zabytków (A/405)[41]. Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13]. W latach 1938–1939 przeprowadzono prace konserwatorskie. W latach 1945–1954 konserwowano obrazy i rzeźby polichromowane. W 1951 roku zakończono prace w prezbiterium[40]. W latach 1971–1972 przeprowadzono prace w Kaplicy Kopernika. Organy uszkodzone podczas II wojny światowej zostały odrestaurowane w latach 80. W 1991 roku konserwowano malowidło ścienne Sąd Ostateczny[42].

Od 1992 roku bazylika jest katedrą diecezji toruńskiej[14]. Dokonano renowacji ołtarzy, figur i epitafiów (od lat 90. do 2002 roku), kaplicy Bożego Ciała (1994), prezbiterium (1994–1996) oraz prace konserwatorskie na wieży (2001–2002)[42]. 7 czerwca 1999 roku katedrę nawiedził papież Jan Paweł II[42]. W latach 2006–2011 katedra przeszła kolejne prace konserwatorsko-restauratorskie[43]. Naprawiono pokrycia dachowe nad korpusem głównym, wieżą, prezbiterium i kaplicami[44]. Był to największy remont katedry w jej historii[44].

Zabytki gotyckie edytuj

W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360 roku[45], na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380–90 przedstawiająca Drzewo Jessego, Ukrzyżowanie na drzewie życia i Sąd Ostateczny oraz personifikacje cnót i grzechów głównych[46][47]. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908 roku, a w latach 1921, 1990–1992 i 1997–1998 poddano konserwacji[48]. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502 roku, fundacji Kaspra Welkera[6], w połowie XX wieku został przeniesiony do ołtarza głównego[49]. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba[50], na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka)[51]. Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w[3]. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Jana von Soest (zm. 1361) i jego żony Małgorzaty, zamówiona prawdopodobnie w Brugii[52]. Jest to najstarszy zabytek w kościele[4].

W nawie północnej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii i Ukrzyżowanie)[53]. Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza[54]. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej, która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV wieku[55]. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań[56]. Piękna Madonna została w 1957 roku zastąpiona kopią wykonaną przez Witolda Marciniaka[57].

W ołtarzu przy filarze międzynawowym południowym znajduje się płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły z ok. 1400. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego[58]. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks[59]. Z ok. 1420–1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary. Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596 roku[50].

Rzeźby Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista pochodzą z 1497 roku[60]. Są one dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga[61]. Figura Chrystusa Boleściwego pochodzi z ok. 1510–1520[62], ołtarz Zaśnięcie Marii z ok. 1500 roku[63]. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580 roku[64].

Wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420–1430 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie[65]. Dwa późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie z ok. 1495, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie[8]. W czasie II wojny światowej oprócz rzeźby Pięknej Madonny zaginęły epitafium kasztelana lądzkiego Jana Kota (po 1454)[66][67] i obraz Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w[49].

Zabytki nowożytne edytuj

W latach 1530–1583 świętojańska fara służyła protestantom[68], następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów[69]. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono[40]. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o epitafia upamiętniających bogatych mieszczan[70]: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima, wzorowanego na obrazie autorstwa Albrechta Dürera[71], Mikołaja Kopernika z ok. 1580[72], Krzysztofa Floriana (zm. 1587)[73], Sebastiana Trosta (zm. 1578)[74], ławnika Kaspra Friesego (zm. 1554) i jego żony Anny z Graupernerów (zm. 1576) z 1586 roku[75] i ławnika Andrzeja Gretscha i jego żony Anny (po 1584 roku)[64]. Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa[72][76]. W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z Drugiej Księgi Królewskiej – Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci[73]. Epitafium Mikołaja Kopernika zostało poddane renowacji i uzupełnieniu w 1733 roku. Inicjatorem naprawy był Jakub Kazimierz Rubinkowski[77].

Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem – gotycka chrzcielnica z II poł. XIII wieku, mieszcząca się kaplicy kopernikowskiej (dawniej kaplicy Aniołów Stróżów), w której ochrzczono przyszłego astronoma[78] i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766 roku[11]. Popiersie Rojowskiego były krytykowane za niską jakość artystyczną oraz łaciński napis informujący, że Kopernik był Polakiem[79]. Pomnik przez kilkadziesiąt lat znajdował się w magazynach Ratusza Staromiejskiego. Został on odsłonięty w 1809 roku dzięki staraniom Stanisława Staszica[80].

Liczne barokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w[81]. Z połowy XVII w. pochodzi ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa[82]. W 1674 roku w Poznaniu powstał ołtarz św. Franciszka Ksawerego[83][84]. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634–1635, malowany przez Bartłomieja Strobla[85].

Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w[40][86]. Zostały one uszkodzone 24 stycznia 1945 roku w wyniku eksplozji wagonów kolejowych na Podgórzu[87][88]. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Jana Zdziubanego (pod kierunkiem Edwarda Kwiatkowskiego) w 1952 roku[87].

Organy edytuj

Osobny artykuł: Organy kościoła świętych Janów w Toruniu.
 
Organy główne Maxa Terletzkiego z 1878 (po lewej) i organy boczne Mateusza Brandtnera z 1688 (po prawej)

W bazylice znajdują się dwa instrumenty. Organy główne – 32-głosowe z romantyczną dyspozycją, neogotyckim prospektem i trakturą pneumatyczną zbudował w 1878 organmistrz Max Terletzki(inne języki) z Królewca. Odremontowane zostały w latach 90. XX wieku przez firmę organmistrzowską Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy. Organy boczne – 15-głosowe z barokowymi dyspozycją i prospektem, wyposażone w trakturę mechaniczną zbudował w 1688 organmistrz Mateusz Brandtner z Torunia. Odrestaurowane zostały w latach 1979–1983 przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu oraz zakład organmistrzowski Józefa Mollina z Odrów[89].

Dzwony edytuj

Tuba Dei edytuj

 
Dzwon Tuba Dei
Osobny artykuł: Tuba Dei.

W bazylice znajduje się dzwon Tuba Dei. Data jego odlania pozostaje kwestią sporną. Większość źródeł podaje rok 1500[31][32][33][34], jednak według analizy źródeł pisanych wykazano, że dzwon faktycznie został odlany w 1522 roku (rok ten pojawiał się wśród historyków niemieckich[90]. Według przyjętej tradycji dzwon odlał ludwisarz Marcin Schmid. W rzeczywistości Schmid działał pod koniec XVI wieku i nie mógł odlać Tuba Dei[35][36]. Według Alicji i Marcina Sumowskich dzwon odlał Hans Hauck (Haug)[91].

Wysokość dzwonu z koroną wynosi ok. 2 m. W dolnej części mierzy 2,27 m średnicy[31][33]. Jego całkowita waga wynosi ok. 7,238 t[92], stalowego serca ok. 200 kg[31].

Pozostałe dzwony edytuj

Z 1412 roku pochodzi tzw. dzwon pogrzebowy. Jego średnica wynosi 0,95 m,. W 1990 roku zerwało się z niego serce. W 1437 roku oddano inny dzwon. Jego średnica wynosiła 1,7 m, waga około 4 ton). Dzwon ten został zrabowany przez Niemców w 1942 roku[31]. W okresie nowożytnym odlano dwa dzwony. Pierwszy został odlany przez Augustyna Köscha w 1659 roku. Nie zachował się do czasów współczesnych. Zachował się dzwon odlany przez Mikołaja Petersilgego w 1760 roku[93]. W 2002 roku odlano dzwon Tubula Dei (Trąbka Boża). Trafił on do katedry jako dar z okazji dziesiątej rocznicy powołania diecezji toruńskiej. Dzwon odlano w Gliwicach. Waży 260 kg, jest używany codziennie[94].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 54.
  2. ↑ Kluczwajd 2002 ↓, s. 9.
  3. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 136–137.
  4. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 134.
  5. ↑ Pilecka 2002 ↓, s. 160.
  6. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 126–127.
  7. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 142–143.
  8. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 131–132.
  9. ↑ a b c d e f Kluczwajd 2002 ↓, s. 72.
  10. ↑ Targański 2023 ↓, s. 63.
  11. ↑ a b Urbański 2003 ↓, s. 19.
  12. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 16–17, 19.
  13. ↑ a b Wajda 2003 ↓, s. 35.
  14. ↑ a b Rozynkowski 2003 ↓, s. 51.
  15. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 33.
  16. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 56.
  17. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 38.
  18. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 40.
  19. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 58.
  20. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 39.
  21. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 60.
  22. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 156.
  23. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 65.
  24. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 66, 70–71.
  25. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 69.
  26. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 70–71.
  27. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 78.
  28. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 82.
  29. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 84.
  30. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 87.
  31. ↑ a b c d e Domasłowski 2003 ↓, s. 159.
  32. ↑ a b Rozynkowski 2002 ↓, s. 365.
  33. ↑ a b c Kaźmierczak 2016 ↓, s. 97.
  34. ↑ a b Konopa 2018 ↓, s. 84.
  35. ↑ a b c Domasłowski 2003 ↓, s. 160.
  36. ↑ a b Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 122.
  37. ↑ Rumiński 2002 ↓, s. 19.
  38. ↑ Rumiński 2002 ↓, s. 19–20.
  39. ↑ a b Rumiński 2002 ↓, s. 20.
  40. ↑ a b c d e f Kluczwajd 2002 ↓, s. 73.
  41. ↑ Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. torun.wkz.gov.pl. s. 1. [dostęp 2024-03-06].
  42. ↑ a b c Kluczwajd 2002 ↓, s. 74.
  43. ↑ Remont konserwatorski elewacji Kościoła Katedralnego p.w. Św. Jana Apostoła i Św. Jana Chrzciciela w Toruniu etap I – VI. restauro.pl. [dostęp 2024-03-03].
  44. ↑ a b Koniec remontu słynnej toruńskiej katedry. budownictwob2b.pl, 2011-11-30. [dostęp 2024-03-02].
  45. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 116.
  46. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 118.
  47. ↑ Pilecka 2002 ↓, s. 151.
  48. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 120.
  49. ↑ a b Woźniak 2002 ↓, s. 287.
  50. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 145.
  51. ↑ Tryptyk św. Wolfganga. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  52. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 134–135.
  53. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 114, 118–119.
  54. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 143.
  55. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 142.
  56. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 139.
  57. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 143.
  58. ↑ Maria Magdalena. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  59. ↑ Woźniak 2002 ↓, s. 291.
  60. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 146.
  61. ↑ Chrystus Zmartwychwstały. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  62. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 149.
  63. ↑ Zaśnięcie Marii. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  64. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 174.
  65. ↑ Małkiewiczówna 2006 ↓, s. 22–23.
  66. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 129.
  67. ↑ Pilecka 2011 ↓, s. 416.
  68. ↑ Dreikopel 2015 ↓, s. 60.
  69. ↑ Mikulski 2003 ↓, s. 20.
  70. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 163.
  71. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 163–164.
  72. ↑ a b Urbański 2003 ↓, s. 17.
  73. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 171.
  74. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 172.
  75. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 173.
  76. ↑ Flik 1994 ↓, s. 3.
  77. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 18.
  78. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 16–17.
  79. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 20.
  80. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 21.
  81. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 162.
  82. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 177–178.
  83. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 178.
  84. ↑ Kowalczyk 2018 ↓, s. 86.
  85. ↑ Woźniak 2002 ↓, s. 284.
  86. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 225.
  87. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 226.
  88. ↑ Kluczwajd 2018 ↓, s. 154.
  89. ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 63–73.
  90. ↑ Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 118, 123.
  91. ↑ Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 122–123.
  92. ↑ Rozynkowski 2002 ↓, s. 368.
  93. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 219.
  94. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 228.

Bibliografia edytuj

  • Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Marian Dorawa: Organy Torunia i okolicznych kościołów. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2011. ISBN 978-83-88341-57-1.
  • Tomasz Dreikopel. Ustawy Gimnazjum Toruńskiego z 1568 r.(cz. I–wychowanie religijne i program nauczania). Przekład z języka łacińskiego. „Folia Toruniensia”. 15, 2015. 
  • Józef Flik. Obraz św. Hieronima z XVI wieku z Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Zagadnienia artystyczne i technologiczne. „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. 271, 1994. 
  • Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska. Wstępne wyniki badań archeologicznych prowadzonych w kościele pw. Świętych Janów w Toruniu w latach 1994-1995. „Rocznik Toruński”. 23, 1996. Towarzystwo Miłośników Torunia. 
  • Maciej Kaźmierczak. Zastosowanie inżynierii odwrotnej w rekonstrukcyjnych pracach ludwisarskich. „Inżynieria Maszyn”. 21, 2016. 
  • Katarzyna Kluczwajd: Skarby toruńskiej katedry. Toruń: Wydawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002. ISBN 83-916731-1-1.
  • Katarzyna Kluczwajd: Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat. Łódź: 2018. ISBN 978-83-7729-452-9.
  • Bartłomiej Konopa. Zarys dziejów muzyki w Toruniu do 1920 r.. „Rocznik Toruński”. 45, 2018. 
  • Justyna Kowalczyk. Wyposażenie pojezuickiego kościoła św. Franciszka Ksawerego w Grudziądzu jako przykład maniery chinoiserie. „Sztuka i Kultura”. 5, 2018. 
  • Liliana Krantz-Domasłowska: Architektura. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Helena Małkiewiczówna. Salvator mundi – późnogotycki obraz na płótnie z Katedry na Wawelu Uwagi o ikonografii i stylu. „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”. 17, 2006. 
  • Krzysztof Mikulski: Dzieje parafii świętojańskiej w XIII-XVIII wieku. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Elżbieta Pilecka: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu w okresie średniowiecza jako wizualizacja świadomości społecznej. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Elżbieta Pilecka. Budowanie i trwanie – karty ze średniowiecznych dziejów świątyni parafialnej Starego Miasta Torunia, obecnej katedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”. XLII, 2011. 
  • Waldemar Rozynkowski. Kilka uwag o sakralnej funkcji dzwonów w średniowieczu. „Nasza Przeszłość”. 97, 2002. 
  • Waldemar Rozynkowski: Parafia świętojańska w latach 1939–2003. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Marek Rumiński: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Alicja Sumowska, Marcin Sumowski. Toruński dzwon Tuba Dei ulany dnia 27 września 1522 roku. Nowa datacja w świetle źródeł pisanych. „Zapiski Historyczne”. 88, 2023. 
  • Tomasz Targański. „Z dziada pradziada obyczajni mieszczanie”. Pięć miast najważniejszych dla Kopernika. „Pomocnik Historyczny. Biografie. Kopernik nieznany (1473–1543)”, 2023. Polityka. ISSN 2391-7717. 
  • Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.
  • Kazimierz Wajda: Parafia świętojańska w dobie panowania pruskiego (1793–1920) i latach Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939). W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Michał Woźniak: Ołtarze w przestrzeni liturgicznej kościoła świętojańskiego w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bazylika_katedralna_św._Jana_Chrzciciela_i_św._Jana_Ewangelisty_w_Toruniu&oldid=73533733”