Teatr Objazdowy Generalnego Gubernatorstwa
Teatr Objazdowy Generalnego Gubernatorstwa – teatr impresaryjny powołany w lipcu 1942 w Krakowie przez Główny Urząd Propagandy przy Urzędzie Generalnego Gubernatora (Fachabteilung für Volksaufklärung und Propaganda).
Jedynym utworem w repertuarze teatru była sztuka antytyfusowa Kwarantanna autorstwa Haliny Rapackiej.
Działalność Teatru edytuj
Kierownikiem Teatru został Niemiec Aleksander Lippitsch, a kierownikiem artystycznym Tadeusz Hoffmann, krakowski przedsiębiorca teatralny. Inauguracja działalności sceny objazdowej i prapremiera Kwarantanny odbyła się 1 sierpnia 1942 w Tarnowie.
Zespół aktorski teatru nie był stały. W trasy wyruszali zarówno aktorzy z wykształceniem scenicznym, jak i aktorzy ze scenek amatorskich czy przypadkowe osoby, luźno bądź wcale niezwiązane z pracą na scenie. Gaże aktorów występujących w Kwarantannie były stosunkowo wysokie, mimo to Lippitsch i Hoffman musieli nakłaniać profesjonalnych aktorów do występu drogą szantażu. Opierającym się wysyłano wezwania do zgłoszenia się na roboty do Niemiec, grożono zsyłkami do obozów koncentracyjnych, a w przypadku unikania stawienia się na wyjazd w trasę ściągano przy pomocy Gestapo. Niektórym udawało się uzyskać zwolnienie (Lidia Kownacka), inni rejterowali z zespołu (Zofia Markowska, Maria Tylczyńska, Józef Danek-Dwornicki). Kłopoty kadrowe były przyczyną zmniejszenia aktywności Teatru w latach 1943–1944.
Objazdy edytuj
Przed każdym występem na scenie pojawiał się lekarz z agitacyjnym wykładem na temat tyfusu, braku higieny i roli Żydów w roznoszeniu zarazków. Występy teatru planowano według „klucza etnicznego”: w miastach, gdzie znajdowały się getta, duże skupiska ludności żydowskiej, w rejonach obozów zagłady. Często trasy pokrywały się z miejscami prezentacji objazdowych wystaw „Światowa zaraza żydowska”.
Po inauguracji w Tarnowie teatr występował w Jaśle, Gorlicach, Nowym Targu, Nowym Sączu i Krynicy. We wrześniu 1942 odbyło się kilkanaście występów w Krakowie, do końca października odwiedzono Miechów, Jędrzejów, Kielce, Skarżysko-Kamienną, Starachowice, Radom, Końskie, Opoczno, Piotrków, Tomaszów Mazowiecki i Częstochowę. Drugie tournée rozpoczęło się 20 listopada w Lublinie, gdzie w ciągu trzech dni odbyły się po dwa spektakle dziennie, potem Kwarantannę pokazano w Puławach, Dęblinie, Łukowie, Chełmie, Białej Podlaskiej, Lubartowie, Zamościu i Hrubieszowie. W drugim objeździe odwiedzano miasta z rejonu obozów zagłady Bełżec, Sobibór i Majdanek. W styczniu 1943 odbył się objazd po dystrykcie warszawskim i lwowskim.
Pierwszy zespół edytuj
Reżyseria: Zbigniew Filus, obsada: Lidia Kownacka (jako Irena), Zbigniew Krzyżanowski (Izaak Sarna), Józef Danek-Dwornicki (dyrektor oszukiwany przez Sarnę), Tadeusz Hoffmann (lekarz; ta postać była głównym nośnikiem antysemickiej propagandy), Maria Grabowska (gospodyni), Zofia Molicka (artystka Jadwiga), Franciszek Buratowski (muzyk Włodzimierz), Eugeniusz Orłowski (spekulant żywnościowy Herszkowicz) i inni.
Reakcje widzów edytuj
Prasa gadzinowa relacjonowała występy jako żywo przyjmowane przez publiczność, stojące na wysokim poziomie artystycznym, dające rozrywkę, ale przede wszystkim poruszające ważkie społeczne problemy i przynoszące naukę. Przedstawienia Kwarantanny miały zapewnioną dobrą oprawę propagandową, w miastach rozwieszano afisze, agitujące plakaty (m.in. niesławny „Żydzi, wszy, tyfus plamisty”), w większych miastach, jak Kraków czy Warszawa, gazeciarze roznosili ulotki. Na przedstawienia obowiązkowo kierowano uczniów i Polaków pracujących w niemieckich przedsiębiorstwach oraz urzędników, których obecność sprawdzali niemieccy zwierzchnicy.
Według powojennych zeznań świadków w procesie Kwarantanny i Teatru Objazdowego, z własnej woli bilety na sztukę kupowali folksdojcze oraz niewyrobiona publiczność, spragniona byle jakiej rozrywki. W lipcu 1943 w Warszawie odbyły się dwa przedstawienia otwarte, przy słabej frekwencji. „Biuletyn Informacyjny” relacjonował, że spotkały się one z takimi objawami wstrętu, hasłami i przeszkodami, że żadnego nie dokończono bez awantur, aż do sprowadzenia niemieckiej policji włącznie; zajścia na widowni zorganizował zespół Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Osoby występujące w Kwarantannie otrzymywały anonimy od działaczy podziemia.
Procesy powojenne edytuj
W lipcu-sierpniu 1949 oraz w sierpniu–wrześniu 1950 autorzy i aktorzy związani z Teatrem Objazdowym sądzeni byli przed Sądem Wojewódzkim i Apelacyjnym w Warszawie. Wewnętrzne dochodzenie w sprawie i jej dokumentację prowadził od czasu oficjalnej restytucji w sierpniu 1945 ZASP. W głównym procesie w 1949 sądzono Halinę Rapacką (zaocznie), Tadeusza Hoffmana (kara 10 lat pozbawienia wolności) i Tadeusza Wołowskiego (kara 5 lat, z zaliczeniem tymczasowego aresztowania od 1948, zmniejszona po apelacji na 3 lata, w kwietniu 1951 ułaskawiony przez Bieruta).
Aktor Eugeniusz Łubieniewski, jak kilkoro innych, tłumaczył podjęcie występów w Kwarantannie złą sytuacją materialną. Aktorka Lidia Kownacka podkreślała, że wspólnie z kolegami starała się niwelować albo opuszczać drastyczne momenty, akcentując scenki humorystyczne i miłosne, co miało wywoływać ze strony Lippitscha i Hoffmana oskarżenia o sabotaż i ich kolejne groźby wobec zespołu. Z kolei reżyser Zbigniew Filus uważał, że w napisanej przez Polkę sztuce nie było ani jednego słowa przeciwko narodowi polskiemu, a z objazdów zrezygnował z powodu atmosfery zastraszenia tworzonej przez kierowników zespołu.
Występujący przed sądem jako ekspert Stanisław Lorentz, kierujący w czasie okupacji Działem Kultury Delegatury Rządu, stwierdził, że całość akcji „propagandy antytyfusowej” przyniosła Niemcom rezultaty. Z jednej strony wyzwalała złe instynkty ludzkie dając im pozorne usprawiedliwienie, że chodzi tu o rzekomą obronę przed chorobą, a z drugiej strony stanowiła znakomity środek do wzmocnienia istniejących w części społeczeństwa tendencji antysemickich.
Zobacz też edytuj
Bibliografia edytuj
- Janina Hera, Konkurs na sztukę antytyfusową, „Pamiętnik Teatralny”, 1997, nr 46, s. 399–409.