Wikipedia

Tursko Wielkie (gmina)

Tursko Wielkie – dawna gmina wiejska istniejąca do 1954 roku w woj. kieleckim. Nazwa gminy pochodzi od wsi Tursko Wielkie, lecz siedzibą władz gminy były Strużki[2].

Tursko Wielkie
gmina wiejska
1919–1954[1]
Państwo

 Polska

Województwo

1919–39: kieleckie (II RP)
1945–54: kieleckie (PRL)

Powiat

sandomierski

Siedziba

Strużki

Szczegółowy podział administracyjny (1952)
Liczba gromad

13

brak współrzędnych

W okresie międzywojennym gmina Tursko Wielkie należała do powiatu sandomierskiego w woj. kieleckim. Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną. Według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku gmina składała się z 13 gromad: Luszyca, Matiaszów, Niekrasów Ukazowy, Niekurza, Okrągła, Ossala, Rudniki, Strużki, Sworoń, Trzcianka Górna, Tursko Małe, Tursko Wielkie i Zawada[3].

Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin[4]. Po reaktywowaniu gmin z dniem 1 stycznia 1973 roku gminy Tursko Wielkie nie przywrócono a jej dawny obszar wszedł głównie w skład gmin Osiek i Połaniec w powiecie staszowskim[5].

Z początkiem transformacji ustrojowej w 1989 roku w Tursku wzięły górę antagonizmy wrogie wobec sąsiedniej wioski Szwagrów w walce o szkołę podstawową (osiągając szczyt w 1994 roku). Co skrupulatnie wykorzystała ówczesna władza celem osłabiania dążeń oderwawczych, celem reaktywacji gminy Tursko (gminy z dużymi tradycjami – utworzonej ze względu na bitwę z Tatarami w 1241 roku). Sposób finansowania nowej gminy byłby niewygodny dla gmin ościennych, tj.: Połańca i Osieka; bowiem na byłym areale gminy Tursko znajdują się główne zakłady przemysłowe (tj. ówczesna Elektrownia Połaniec i nowo tworzona Kopalnia Siarki OSIEK). Mieszkańcy zajęci walką o szkołę zapomnieli o tym, że na ich terenie istniała gmina (na dodatek w Tursku Małym – z którego zachował się dokument lokacji na prawie niemieckim, co jest jednoznaczne z nadaniem praw miejskich – umacniało to możliwość reaktywacji gminy nie wiejskiej, lecz miejsko-wiejskiej; ten fakt uniemożliwiałby Osiekowi odzyskanie praw miejskich (bowiem kopalnia siarki znajduje się poza terenem ówczesnej gminy Osiek sprzed 1954 roku), jednocześnie osłabiając mocno ekonomicznie Połaniec, który traci dochody z największego zakładu pracy). Te fakty były niewygodne – dla ówczesnych mocarzy, gdyż reaktywowana gmina osłabiłaby znacznie dochody budżetowe obu gmin. Poza tym wioski Tursko Wielkie i Tursko Małe musiałyby dojść do porozumienia, czy chcą gminy wiejskiej (takiej do 1954 roku); czy nowej z prawami miejskimi pod patronatem Turska Małego, z którego taki akt się zachował, w formie gminy miejsko-wiejskiej. Pozostawanie poza obrębem jednej gminy, czy to wioski Tursko Wielkie (gm. Osiek), czy Tursko Małe (gm. Połaniec) utrudnia bowiem tym mieszkańcom utworzenie jednej gminy, nie mówiąc o określeniu nowej siedziby gminy.

Demografia edytuj

Struktura demograficzna gminy Tursko Wielkie po reaktywacji państwa polskiego (tj. po I wojnie światowej) – odbiegała znacząco od ujednolicenia narodowościowego do jej różnorodność wyznaniowej włącznie. Obecnie większość tych miejscowości (z ich ludnością) stanowi integralną część gminy Osiek, z kolei niewielka jej część przynależy do gminy Połaniec. Poniżej struktura demograficzna na podstawie pierwszego spisu powszechnego ludności z 30 września 1921 roku.

Powiat Sandomierz. Gmina Tursko Wielkie[6]
Lp. M i a s t a,
G m i n y,
Miejscowości		 Charakter miejscowości Budynki Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. (bez objętej spisem wojskowym)
z prze-
znacze-
nia miesz-
kalne		 inne
za-
miesz-
kałe		 Ogó-
łem		 Męż-
czyzn		 Ko-
biet		 W tej liczbie było wyznania Podało narodowość
rzym-
sko-
-kato-
licki-
ego		 ewan-
gelic-
kiego		 inne-
go
chrze-
ścijań-
skiego		 moj-
żeszo-
wego		 in-
ne-
go		 nie-
wia-
do-
me-
go		 pol-
ską		 nie-
miec-
ką		 ży-
dow-
ską		 in-
ną		 nie-
wia-
do-
mą
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
— Gm. Tursko Wielkie — 693 — 4 665 2 207 2 458 4 536 48 4[7],[8] 77 — — 4 573 33 59 — —
1. Antoszówka kolonja[9] 1 — 4 2 2 4 — — — — — 4 — — — —
2. Barglów osada młyńska 1 — 5 3 2 5 — — — — — 5 — — — —
3. Cegielnia[10],[11] leśniczówka ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Dąbrowa kolonja[9] 14 — 83 40 43 83 — — — — — 83 — — — —
5. Goleń osada młyńska 2 — 13 8 5 13 — — — — — 13 — — — —
6. Kałki[12],[11] leśniczówka ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Karczmisko kolonja[9] 1 — 10 6 4 10 — — — — — 10 — — — —
8. Koziarówka kolonja[9] 1 — 14 7 7 14 — — — — — 14 — — — —
9. Luszyca wieś 9 — 54 30 24 6 48 — — — — 21 33 — — —
10. Matjaszów wieś 57 — 285 129 156 285 — — — — — 285 — — — —
11. Nakol wieś 22 — 163 75 88 163 — — — — — 163 — — — —
12. Niekrasów wieś 40 — 247 120 127 244 — — 3 — — 247 — — — —
13. Niekurza wieś 62 — 365 178 187 362 — — 3 — — 365 — — — —
14. Okrągła leśniczówka 1 — 16 5 11 16 — — — — — 16 — — — —
15. Okrągła wieś 34 — 211 106 105 211 — — — — — 211 — — — —
16. Ossala kolonja[9] 33 — 253 127 126 226 — — 27 — — 226 — 27 — —
17. Ossala wieś 66 — 444 206 238 440 — 4[7],[8] — — — 444 — — — —
18. Pióry wieś 11 — 74 35 39 74 — — — — — 74 — — — —
19. Rudniki wieś 60 — 360 168 192 358 — — 2 — — 360 — — — —
20. Strużki wieś 18 — 111 51 60 111 — — — — — 111 — — — —
21. Sworoń wieś 29 — 164 79 85 164 — — — — — 164 — — — —
22. Szwagrów-Matjaszów folwark 9 — 300 129 171 300 — — — — — 300 — — — —
23. Trzcianka kolonja[9] 26 — 158 83 75 154 — — 4 — — 155 — 3 — —
24. Trzcianka wieś 40 — 248 108 140 236 — — 12 — — 236 — 12 — —
25. Tursko kolonja[9] 1 — 24 14 10 24 — — — — — 24 — — — —
26. Tursko Małe folwark 4 — 126 59 67 117 — — 9 — — 126 — — — —
27. Tursko Małe wieś 61 — 386 179 207 380 — — 6 — — 380 — 6 — —
28. Tursko Nowe kolonja[9] 8 — 61 24 37 50 — — 11 — — 50 — 11 — —
29. Tursko Wielkie wieś 45 — 256 130 126 256 — — — — — 256 — — — —
30. Tursko-Zagumnie kolonja[9] 4 — 23 10 13 23 — — — — — 23 — — — —
31. Wymysłów wieś 14 — 84 39 45 84 — — — — — 84 — — — —
32. Zawada kolonja[9] 1 — 6 4 2 6 — — — — — 6 — — — —
33. Zawada wieś 18 — 117 53 64 117 — — — — — 117 — — — —
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Podział administracyjny w czasach Królestwa Polskiego edytuj

Poniżej dwie tabele z ówczesnym podziałem administracyjnym (tabela 1.1 odnosi się do starego podziału sądowego z rubryką „Sad Pokoju”, którego organizację określała konstytucja Księstwa Warszawskiego oraz dekret króla Fryderyka Augusta z 26 lipca 1810 roku, zaś tabela 1.2 uwzględnia nowy podział w modelu rosyjskim). Nie wymienione tu miejscowości (tj. wsie, kolonie), folwarki itp. nie zostały ujęte w tym spisie.

Tabela 1.1 Powiat Sandomierski. Gmina Tursko. Tom pierwszy[13].
№
Lp.		 Наименованіе
мѣстностей
Wymienienie
miejscowości		 Губернія
Gubernja		 Yѣздъ
Powiat		 Г м и н а
G m i n a		 П р и х о д ъ
P a r a f i a		 Мировой судъ[14]
Sąd Pokoju[15]		 П о ч т а
P o c z t a		 ЗАМѢЧАНІЯ
UWAGI[16]
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. Antoszówka
–		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec w Sandomie-
rzu[17]		 Klimon-
tów		 –
2. Dąbrowa
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów —
3. Kępa zaduska
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów —
4. Luszyca
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec w Staszowie[17] Staszów —
5. Matjaszów
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów —
6. Nakol
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów 31 wiorst
7. Niekrasów
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów 38 wiorst
8. Niekusza
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów w Staszowie[17] Staszów —
Tabela 1.2 Powiat Sandomierski. Gmina Tursko. Tom drugi[18].
№
Lp.		 Наименованіе
мѣстностей
Wymienienie
miejscowości		 Губернія
Gubernja		 Yѣздъ
Powiat		 Г м и н а
G m i n a		 П р и х о д ъ
P a r a f i a		 Участокъ или округъ
и м.п. суда
Ucząstek lub okrąg są-
dowy i miejsce jego po-
siedzenia		 П о ч т а
P o c z t a		 ЗАМѢЧАНІЯ
UWAGI
Liczby wiorst oznacza-
ją odległość od miasta
powiatowego
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. Okrągła
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec IV. miasto Staszów Staszów 38 wiorst
2. Ossala
wieś i folwark		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów IV. miasto Staszów Staszów 34 wiorst
3. Pióry
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec IV. miasto Staszów Staszów 39 wiorst
4. Rudniki
wieś i folwark		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec IV. miasto Staszów Staszów 41 wiorst
5. Strużki
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów IV. miasto Staszów Staszów 35 wiorst
6. Swor ń[19]
–		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Osiek IV. miasto Staszów Staszów 31 wiorst
7. Szwagrów
—		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów IV. miasto Staszów Staszów 35 wiorst
8. Trzcianka
wieś i folwark		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów IV. miasto Staszów Staszów 32 wiorst
9. Tursko Wielkie
i folwark		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Niekrasów IV. miasto Staszów Staszów 35 wiorst
10. Tursko Małe
wieś i folwark		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec IV. miasto Staszów Staszów 40 wiorst
11. Zawada
(magazyn soli)		 Radom-
ska		 Sando-
mierski		 Tursko Połaniec IV. miasto Staszów Staszów 41 wiorst

TURSKO, powiat Sandomierski, gubernia Radomska, sąd gminny okręg IV i stacya pocztowa miasto Staszów; odległość od miasta powiatowego 35 wiorst i od sądu gminnego 8½ wiorsty. Całą gminę oblewa Wisła, nizina obwarowana; przemysł Gorzelnia parowa (Tursko małe), młyn wodny z olejarnią na rzece Czarnej (Rudniki), oprócz tego 3 młyny wodne w innych punktach (Ossala 2, Trzcianka 1). Magazyn soli „Zawada”, 2 szkoły początkowe (Ossala i Tursko Wielkie), Urząd gminy w Strużkach, ludność 4 150[20].

I. Zinberg, Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego..., t. II.

Transport i komunikacja edytuj

W okresie restauracji państwa polskiego (w tzw. okresie porozbiorowym) sieć transportu kolejowego daleka była od zunifikowania centralnego (w kierunku m.st. Warszawy) bardziej rozwinięte były nitki do byłych stolic zborowych (tj. Wiednia, Petersburga czy Berlina). Na terenie gminy Tursko Wielkie jest to wyrażone w odległości do najbliższej stacji kolejowej Jaślany (były zabór austriacki) – przy braku takowego połączenia po stronie rosyjskiej. O wiele lepiej prezentuje się nić transportu drogowego w komunikacji autobusowej, tu rozwinęło się kilka połączeń lokalnych głównie w kierunku: Baranowa, Koprzywnicy/Pokrzywnicy, Mielca, Staszowa i Tarnobrzega. Ponadto w jednym miejscu (tj. w Strużkach) umiejscowiono pocztę i telegraf (telefon) – co uwydatnia poniższa tabela. Nadto poszczególne miejscowości przypisano stosownie do ówcześnie im odpowiadającej administracji kościelnej: ewangelickiej i rzymskokatolickiej z pominięciem współegzystujących na terenie gminy wyznawców mojżeszowych.

Powiat Sandomierz. Gmina Tursko Wielkie[21]
Lp. Miejscowość
i jej
charakter		 Terytorialnie właściwe władze i urzędy oraz urządzenia komunikacyjne
Gmina Powiat polityczny Woje-
wódz-
two		 Poczta
i telegraf
(telefon)		 Stacja kolej.
z odległością
km.		 Najbliższa linia
komunik. autobus.
z odległością km.		 S ą d Urzędy parafjalne
(rz-kat., gr-kat., wsch.-
słow., orm.-kat., pra-
wosł., ewang., ew.-ref.)
Grocki Okręgowy
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1. Antoszówka,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
8		 Tarnobrzeg-Mielec
8		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
2. Barglów,
osada młyńska		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
5-6		 Mielec-Baranów-Tarno-
brzeg		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
3. Cegielniana,
leśniczówka		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany Staszów-Koprzywnica Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
4. Dąbrowa,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
15		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
5. Goleń,
osada młyńska		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany Staszów-Koprzywnica Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
6. Karczmówka,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany Staszów-Koprzywnica Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
7. Koziarówka,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany Staszów-Koprzywnica Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
8. Luszyca,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14		 Staszów-Koprzywnica
11		 Staszów Radom Czermin parafja ewangielicka
Połaniec parafja rzymsko-kat.
9. Matjaszów,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
11		 Staszów-Koprzywnica
7		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
10. Nakol,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
12		 Staszów-Pokrzywnica
5		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
11. Niekrasów Podu-
chowny, wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
13,5		 Staszów-Pokrzywnica
6		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
12. Niekrasów-Ukaz,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
13		 Staszów-Pokrzywnica
6		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
13. Niekurza,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
8		 Staszów-Koprzywnica
10		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
14. Okrągła,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
16		 Staszów-Koprzywnica
11		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
15. Ossala,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
16. Ossala-Dworska,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14,5		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
17. Ossala-Lesisko,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14,5		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
18. Pióry,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
13		 Staszów-Pokrzywnica
14		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
19. Rudniki,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
20		 Staszów-Koprzywnica
12		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
20. Strużki,
wieś i cegielnia		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 loco Jaślany
12		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
21. Sworoń,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
13		 Staszów-Koprzywnica
5		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
22. Szwagrów,
folwark		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
10		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
23. Trzcianka,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14,5		 Staszów-Koprzywnica
4		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
24. Trzcianka Dolna,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
14		 Staszów-Koprzywnica
4		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
25. Trzcianka Górna,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
13		 Staszów-Koprzywnica
4		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
26. Tursko Małe, kolo-
nja[22] i leśniczówka		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
11,5		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
27. Tursko Małe, wieś
i osada szkatułowa		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
11		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
28. Tursko Nowe,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
11		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
29. Tursko Wielkie,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
16		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
30. Tursko-Zagumnie,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
11,5		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
31. Tursko-Zagumnie A,
kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
12		 Staszów-Koprzywnica
8		 Staszów Radom Niekrasów
parafja rzymskokatolicka
32. Wymysłów,
wieś		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
18		 Staszów-Koprzywnica
12		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
33. Zawada,
wieś i kolonja[22]		 Tursko Wielkie Sandomierz Kielec-
kie		 Strużki Jaślany
12		 Staszów-Koprzywnica
12		 Staszów Radom Połaniec
parafja rzymskokatolicka
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Geografia edytuj

W XIX wieku Ludwik Wolski spisał ówczesne sobie jeziora Królestwa Polskiego, w tym gminy Tursko (w owym czasie nie było konieczności dodawania przymiotnika Wielkie, gdyż była to nazwa unikatowa; dopiero po I wojnie światowej, gdy wcielono w obręb reaktywowanego państwa polskiego byłe Księstwo Poznańskie a razem z nim gminę Tursko, czy choćby wioskę w Galicji – w celu odróżnienia Tursk dodano taki przymiotnik); obecnie części z nich już nie ma, ale zachował się ich oryginalny opis.

Jeziora w Królestwie Polskiém. (...) Jeziora Gubernii Radomskiéj. (...) Powiat Sandomierski.
Wszystkie jeziora powiatu tego leżą nad samą rzeką Wisłą[23] lub w niewielkiéj od niéj odległości[24].
W dobrach Ossala są dwa małe jeziorka bez nazwisk; obszerność ich morgów 2, głębokość około stóp 16. Są one położone w odległości kilkadziesiąt kroków jedno od drugiego, na płaszczyźnie rozległéj, w gruntach twardych, urodzajnych. Kommunikacyi żadnéj z innemi wodami nie mają, i jedynie z deszczów lub roztopu śniegów woda w nich przybywa. Po większéj części zarosłe są trzciną. Woda w nich jest czysta, przezroczysta, smaku zwyczajnego. W ryby nie obfitują, oprócz małéj ilości okuni i płoci, przez co żadnego dochodu z rybołówstwa nie dają.
Znajdujące się we wsi Matyaszów, gminie Tursko, jezioro nazwane Matyaszowskie, położone jest na płaszczyźnie, w miejscu otwartém. Grunta jego nadbrzeżne są twarde. Obszerne 5 do 6 morgów, głębokość nierówna, największa wynosić może stóp 16. Żadna rzeka ani strumień z niego nie wypływa, ani téż wpływa; za roztopieniem śniegów, lub spadnięciem ulewnych deszczów, znacznie przybiera. Podziemnéj kommunikacyi nie ma. Woda nieco zielonawego koloru, słodka, żadnego odoru niemająca, od brzegów zarosła trzciną. Obfituje w ryby: szczupaki, karasie, karpie i inne. Gdy jeszcze od strony Wisły lądy nie były zabezpieczone wałami, rzeka ta, w czasie wylewów swych, wiele drzew do jeziora tego naniosła, przez co połów ryb utrudniony. Lecz wydobycie drzew tych jest niepodobne, gdyż woda z jeziora spuścić się nie da, a ztąd i znacznego dochodu z rybołówstwa spodziewać się tu nie można. Obecnie takowy liczyć można rocznie najwięcéj rubli srébrem 3.
We wsi Szwagrów, gminie Tursko, jezioro nazwane Traczewski dół, położone na płaszczyźnie rozległéj, ma obszerności ⅔ części morga; głębokość stóp 20, grunta jego nadbrzeżne twarde, urodzajne. Żadna rzeka ani strumień do niego nie wpływa i nie wypływa. Za roztopieniem śniegów i spadnięciem ulewnych deszczów, szczególniéj w porze wiosennéj, wody jeziora tego z lądów wychodzą; lecz to okolicznym gruntom nie jest szkodliwém. Podziemnéj kommunikacyi i źródeł mineralnych nie ma. Woda w niém czysta, słodka, bez żadnego odoru, zarasta po brzegach wisem. Chociaż w niewielkiéj ilości, zawsze jednak obfituje w ryby: szczupaki, karpie, karasie i okunie. Właściciel żadnego dochodu pieniężnego z rybołówstwa nie ma. Spławy nie istnieją.
We wsi Tursko Wielkie do téjże gminy należącéj, jezioro zwane Skrzynka, położone na płaszczyźnie rozległéj, ma brzegi twarde; obszerne jest mórg 1, głębokie stóp 15. Zwykle spływa do niego woda z pól po roztopieniu śniegów i spadnięciu deszczów. Żadna rzeka ani strumień przez jezioro to nie przechodzi. Woda w niém czysta, słodka, żadnego odoru ani części mineralnych nie ma. Szczupaki, okunie i inne ryby, tylko zaledwie na użytek właściciela wystarczają. Spławów nie ma.
W téjże saméj wsi Tursko Wielkie jezioro Pisulk zwane, na płaszczyźnie rozległéj położone, ma grunta nadbrzeżne twarde, urodzajne. Obszerność jego wynosi 2 morgi, głębokość 15 stóp. Po większéj części zarosłe trzciną. W porze wiosennéj po spadnięciu deszczów nawalnych i stopnieniu śniegów przybiera. Podziemnéj kommunikacyi nie ma. Woda w niém czysta, słodka, żadnego odoru ani części mineralnych nie ma. Znajdują się w niém ryby: szczupaki, okunie, płoć, lecz rzadko łowią się i to jedynie na własną potrzebę. Nie jest spławne.
(...) Z wyliczenia takowego wypada, że w gubernii radomskiéj jest w ogóle jezior 59, rozległość ich włók 15, morgów 27; w tym: w powiecie sandomierskim jezior 31, rozległość ich włók 11, morgów 7. Wszystko to są jeziora mniejszéj wielkości; największe z nich Kozłowy dół ma obszerności morgów 70, po nim idzie Krzcińskie – morgów 50, daléj Słoniawa i Przewłockie po morgów 30; inne coraz mniejsze[23].

Ludwik Wolski, Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi, t. I.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Od 1919 jednostka administracyjna nowo utworzonego polskiego woj. kieleckiego; w czasie II wojny światowej przejściowo poza administracją polską.
  2. ↑ Główny Urząd Statystyczny w Warszawie: Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej – podział na gminy według stanu z dnia 1.IV 1933 roku, Książnica-Atlas, Lwów 1933
  3. ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
  4. ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
  5. ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312
  6. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. Nakładem Głównego Urzędu Statystycznego. Skład główny i ekspedycja w Głównym Urzędzie Statystycznym, Al. Jerozolimskie 32. T. III: Województwo kieleckie. Warszawa: GŁ•U•ST Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1925, s. 120, 127–128.
  7. ↑ a b Gm. Tursko Wielkie: prawosławnych — 4.
  8. ↑ a b Odsyłacz do rubr. 11 „inne chrześcijańskie wyznanie”.
  9. ↑ a b c d e f g h i j Nie zapisano błędnie wyrazu kolonja — w oryginalnej edycji użyto takowego wyjaśnienia. Dla przykładu skróty określające charakter topograficzny miejscowości: folw. — folwark, kol. — kolonja, leśn. — leśniczówka, os. mł — osada młyńska. Tu użyto pełnych nazw celem czytelniejszego odbioru.
  10. ↑ Spisano łącznie z wsią Strużki.
  11. ↑ a b 1), 2)... Odsyłacz liczbowy przy nazwie miejscowości (i kropki w rubrykach dalszych) wyjaśnia, iż dana miejscowość została spisana z inna miejscowością, której nazwę podano na dole w odsyłaczu.
  12. ↑ Spisano łącznie z wsią Trzcianka.
  13. ↑ И. Зинберг: Алфавитный Указатель Царства Польскаго. Алфавитный Указатель Городовъ, селеній, фольварковъ, колоній и прочихъ мѣстностей въ Царствѣ Польскомъ, съ обозначеніемъ губерніи, уѣзда, гмины, прихода, мироваго или гминнаго суда и ближайшей почтовой станціи, съ присовокупленіемъ отдѣльной описы гминамъ. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. T. I. Warszawa: W drukarni I. J. Ałapina, ulica Dzielna Nr. 4, 1877, s. 11, 113, 258, 341, 375, 408, 413.
  14. ↑ П Р И М Ѣ Ч А Н І Е. 1-ый томъ Алфавитнаго указателя заключаетъ въ себѣ графу съ надписью „Мировый Судъ”, по прежней судебной организаціи, къ удобному же отысканію къ какому Суду, послѣ введенія новаго судоустройства съ 1 (13) Іюля 1876 г. принадлежатъ мѣстности, заключающіяся въ семъ томѣ, слѣдуетъ отыскать въ спискѣ гминам данную гмину.
  15. ↑ U W A G A. Tom pierwszy Skorowidza mieści w sobie rubrykę pod napisem „Sąd pokoju” podług starej organizacyi sądownictwa, dla dojścia zaś z łatwością do jakiego Sadu pokoju orgazacya z d. 19 Lutego 1875-miejscowości w niniejszym tomie zawarte należą, wypada odszukać w spisie gmin wziąwszy pod uwagę gminę właściwą.
  16. ↑ OBJAŚNIENIE. Liczba wiorst u niektórych miejscowości oznacza odległość ich od miasta powiatowego.
  17. ↑ a b c d e f g h Spis Juryzdykcyjny (a) Sądy pokoju miejskie w guberniach Królestwa Polskiego. Dzielą się one na wydziały (участки) podług numerów; niektóre miasta mieszczą w sobie po dwa i więcej wydziałów, z których miasto Warszawa ma 11 wydziałów i stanowi oddzielną od innych miast juryzdykcyą sądową z osobnym Okręgiem Zjazdu – miasta zaś, Lublin, Suwałki i Łódź posiadają po dwa takowe wydziały. Wydziały te stanowią liczby w porządku następującym: (…) Radomska (…) II. okręg Zjazdu w Sandomierzu: I. Sandomierz* i Zawichost, II. Staszów, III. Opatów* i Ostrowiec. U w a g a. Miasta powiatowe opatrzone są znakiem gwizdki *. Wykaz alfabetyczny gmin... s. 73. (b) Sądy Gminne, w guberniach Królestwa Polskiego, z wymienieniem zarazem gmin stanowiących okręg sądowy, oraz najbliższej stacyj pocztowéj. (…) Gubernia Radomska. (…) Powiat Sandomierski ma cztery okręgi: I. miasto Sandomierz, gminę: Wilczyce, Dwikozy, Obrazow, Samborzec, stacya pocztowa tamże; II. osadę Klimontów, gminę: Lipnik, Klimontów, Górki, stacya pocztowa tamże. III. Łoniów, gminę: Koprzywnica, Łoniów, Osiek, stacya pocztowa S a n d o m i e r z; IV. miasto Staszów, gminę: Wiśniewa, Rytwiany, Tursko, Połaniec, stacya pocztowa tamże. Wykaz alfabetyczny gmin... ss. 73, 80
  18. ↑ И. Зинберг: Алфавитный Указатель Царства Польскаго. Алфавитный Указатель Городовъ, селеній, фольварковъ, колоній и прочихъ мѣстностей въ Царствѣ Польскомъ, съ обозначеніемъ губерніи, уѣзда, гмины, прихода, мироваго или гминнаго суда и ближайшей почтовой станціи, съ присовокупленіемъ отдѣльной описы гминамъ. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. T. II. Warszawa: W drukarni I. J. Ałapina, ulica Dzielna Nr. 4, 1877, s. 6, 18, 45, 120, 186, 200, 212, 229, 234, 327.
  19. ↑ Początkowo myślano, że jest to błąd edytorski/drukarski – jednak w erracie na końcu książki o takim nic nie wspomniano. Należy więc przyjąć ówczesną pisownię i wymowę: Swor_ń za właściwą i prawidłową.
  20. ↑ Por. Wykaz alfabetyczny gmin w Królestwie Polskiem. Z wymienieniem właściwego powiatu, gubernii, sadu gminnego, i stacyi pocztowej, oraz z wiadomościami odległości od miasta powiatowego, czy i jakie znajdują w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, czy jest i gdzie szkoła początkowa wraz z liczbą ludności. W: I. Zinberg: Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego i opatrzony Mappą Królestwa Polskiego. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. T. II. Warszawa: W drukarni I. J. Ałapina, ulica Dzielna Nr. 4, 1877, s. 1, 63.
  21. ↑ Tadeusz Bystrzycki (red.): Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. Wytłoczono w drukarni Józefa Styfiego w Przemyślu, Rynek 18. Przemyśl, Warszawa: KN Wydawnictwo Książnicy Naukowej, 1933, s. 48, 67, 216, 313, 455, 670, 782, 921, 1018, 1108, 1121, 1181, 1214, 1288, 1474, 1635, 1659, 1690, 1752, 1765, 1921, 1985.
  22. ↑ a b c d e f g h i j k Nie zapisano błędnie wyrazu kolonja – w oryginalnej edycji użyto takowego wyjaśnienia. Dla przykładu skróty określające „Miejscowość i jej charakter” topograficzny: ceg. = cegielnia, folw., albo f. = folwark, kol., albo k. = kolonja, leśn. = leśniczówka, os. mł. = osada młyńska, os. szk. = osada szkatułowa, wieś, albo w. = wieś. Tu użyto pełnych nazw celem czytelniejszego odbioru. Ponadto nie zapisano błędnie: parafjalne, parafja, ewangielicka itp. – to oryginalny przekaz.
  23. ↑ a b Ludwik Wolski. Jeziora w Królestwie Polskiém. „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi. 1851”. Tom piérwszy. Ogólnego zbioru tom XLI, s. 46, 48, 54-56, 63, 1851. Warszawa: W Drukarni Stanisława Strąbskiego, przy ulicy Daniłowiczowskiéj Nr. 617, w dawnej Bibliotece Załuskich. 
  24. ↑ Oskar Kolber: Dzieła wszystkie. Sandomierskie. Materyjały do etnografii słowiańskiéj. T. 2: Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Serya 1. Sandomierskie. Warszawa: W drukarni Jana Jaworskiego, Krakowskie-Przedmieście Nr. 415, 1865, s. 281.

Literatura edytuj

  • „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi. 1851”. Tom piérwszy. Ogólnego zbioru tom XLI, 1851. Warszawa: W Drukarni Stanisława Strąbskiego, przy ulicy Daniłowiczowskiéj Nr. 617, w dawnej Bibliotece Załuskich. 
  • Tadeusz Bystrzycki (red.): Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. Wytłoczono w drukarni Józefa Styfiego w Przemyślu, Rynek 18. Przemyśl, Warszawa: KN Wydawnictwo Książnicy Naukowej, 1933.
  • Kolber Oskar: Dzieła wszystkie. Sandomierskie. Materyjały do etnografii słowiańskiéj. T. 2: Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Serya 1. Sandomierskie. Warszawa: W drukarni Jana Jaworskiego, Krakowskie-Przedmieście Nr. 415, 1865.
  • Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. Nakładem Głównego Urzędu Statystycznego. Skład główny i ekspedycja w Głównym Urzędzie Statystycznym, Al. Jerozolimskie 32. T. III: Województwo kieleckie. Warszawa: GŁ•U•ST Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1925.
  • Зинберг И. (Zinberg I.): Алфавитный Указатель Царства Польскаго. Алфавитный Указатель Городовъ, селеній, фольварковъ, колоній и прочихъ мѣстностей въ Царствѣ Польскомъ, съ обозначеніемъ губерніи, уѣзда, гмины, прихода, мироваго или гминнаго суда и ближайшей почтовой станціи, съ присовокупленіемъ отдѣльной описы гминамъ (Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego i opatrzony Mappą Królestwa Polskiego). W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. T. I. Warszawa: W drukarni I. J. Ałapina, ulica Dzielna Nr. 4, 1877.
  • Зинберг И. (Zinberg I.): Алфавитный Указатель Царства Польскаго. Алфавитный Указатель Городовъ, селеній, фольварковъ, колоній и прочихъ мѣстностей въ Царствѣ Польскомъ, съ обозначеніемъ губерніи, уѣзда, гмины, прихода, мироваго или гминнаго суда и ближайшей почтовой станціи, съ присовокупленіемъ отдѣльной описы гминамъ (Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego i opatrzony Mappą Królestwa Polskiego). W podziale administracyjnym obowiązującym w chwili oddawania tomu do druku. T. II. Warszawa: W drukarni I. J. Ałapina, ulica Dzielna Nr. 4, 1877.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tursko_Wielkie_(gmina)&oldid=73546835”