Wikipedia

Wiżajny

wieś w województwie podlaskim

Wiżajny – wieś w Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, na Suwalszczyźnie, siedziba gminy Wiżajny[5][6]. Dawniej miasto; uzyskały lokację miejską w 1620 roku, zdegradowane w 1870 roku[7].

Wiżajny
wieś
Ilustracja
Świetlica i remiza OSP we wsi (2018)
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

suwalski

Gmina

Wiżajny

Wysokość

243 m n.p.m.

Liczba ludności (2011)

882[2][3]

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

16-407[4]

Tablice rejestracyjne

BSU

SIMC

0772174[5]

Położenie na mapie gminy Wiżajny
Mapa konturowa gminy Wiżajny, u góry znajduje się punkt z opisem „Wiżajny”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Wiżajny”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Wiżajny”
Położenie na mapie powiatu suwalskiego
Mapa konturowa powiatu suwalskiego, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Wiżajny”
Ziemia54°22′03″N 22°51′55″E/54,367500 22,865278[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Położenie edytuj

Wiżajny od początków swego istnienia znajdowały się na terenach przygranicznych. Miejscowość położona jest na Pojezierzu Wschodniosuwalskim, na północno-wschodnim krańcu Polski, niedaleko granicy z Litwą i obwodem królewieckim. Wieś leży na przesmyku między jeziorami Wistuć i Wiżajny[8]. We wsi znajduje się kościół oraz stare domy. Przez wieś biegnie droga wojewódzka nr 651[9].

Historia edytuj

Dawniej na terenach gdzie znajduje się miejscowość rozciągały się bagna należące do puszczy sięgającej aż do jeziora Wisztynieckiego na dzisiejszej granicy Litwy i obwodu królewieckiego[10]. Pierwsi mieszkańcy na tych terenach pojawili się około 11 tysięcy lat temu[11]. Około tysiąca lat przed naszą erą zaczęto uprawiać rośliny i prowadzić chów zwierząt. Już w II wieku przed naszą erą miejscowość pojawiła się na mapie krainy jaćwieskiej[11]. Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana była w roku 1253 jako „Weyze”[9]. Była to przypuszczalnie osada Jaćwingów. W 1549 nad jeziorem założony został przez bojara Piotra Łysego dwór. Piotr Łysy na dworze się nie utrzymał, a jego miejsce zajął Prokop Hryhoriewicz – dworzanin starosty mereckiego[9]. W XII wieku wieś została podbita przez Krzyżaków (podbój zakończył się w roku 1283)[11]. Już w XIV wieku we wsi na szlaku kupieckim prowadzącym w stronę Sejn była karczma. W podaniach wymienia się ją jako słynącą z tego, iż w jej menu sztandarowe miejsce zajmowały raki. W 1409 roku miano nimi tu poczęstować króla Jagiełłę[9]. W roku 1413 tereny pojaćwieskie, w tym miasto królewskie w starostwie niegrodowym wiżańskim zostały włączone do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim[11]. Było w nim jeszcze w końcu XVIII wieku[12]. W wieku XV na tereny dzisiejszej gminy zaczęli przybywać osadnicy słowiańscy i litewscy[11]. Źródła pisane wymieniają Wiżajny w 1606 jako miasto, choć data otrzymania praw miejskich nie jest znana[13]. Wiadomo natomiast, że zostały one potwierdzone w 1693[9]. W roku 1638 nadane zostały Radziwiłłom[10]. W roku 1766 miejscowość we władanie otrzymała kobieta o nazwisku Strutyńska[10], a podczas sejmu warszawskiego w latach 1773–75 w wieloletnią dzierżawę Wiżajny wraz z wsią Bolcie i Żyrwinami oddane zostały Róży Strutyńskiej (z rodziny Platerów)[13].

 
Wiżajny w 1988

Dzięki przygranicznemu położeniu nastąpił szybki i dynamiczny rozwój miasta, jednak zniszczone zostało podczas wojen szwedzkich[9]. Aby podnieść je z upadku król Jan III Sobieski ufundował szpital i szkołę[potrzebny przypis]. Nowy kościół zbudowany został w roku 1825[13]. Najlepsze lata dla Wiżajn to XVIII i XIX wiek[9]. W XIX wieku miejscowość wchodziła w skład ekonomii Kadaryszki. W 1870 roku miejscowość została zdegradowana do rangi wsi, ale do czasów dzisiejszych zachował się miejski układ urbanistyczny[9]. W 1893 w XIII tomie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego tak pisano o Wiżajnach[10]:

Wiżajny – osada, dawniej miasteczko, nad jeziorem t.n., w pow. suwalskim, gm. i par. Wiżajny, odl. 34 w. [wiorst] od Suwałk na północ a 11 w. od Kalwaryi (...) 175 dm. [domów], 2276 mk. [mieszkańców] (...) w osadzie odbywa się 6 jarmarków (...)

W 1935 miały miejsce ostre wystąpienia chłopskie spowodowane głodem i bezrobociem. W 1963 wielki pożar zniszczył część zabytkowej zabudowy[14]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego, wcześniej – do województwa białostockiego. W Wiżajnach stacjonowała strażnica WOP.

Osobne artykuły: Strażnica Straży Granicznej w Wiżajnach i Placówka Straży Granicznej w Wiżajnach.

Etymologia edytuj

Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od litewskiego vežys, oznaczającego raka[15].

Zabytki edytuj

Zabytki:
 
Kościół św. Teresy
 
Dzwonnica
 
Cmentarz rzymskokatolicki

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty[16]:

  • układ urbanistyczny (część), 1570–1870 (nr rej.: 440 z 28.11.1985)
  • kościół parafialny pw. św. Teresy, 1825 (nr rej.: 506 z 23.06.1986)
  • dzwonnica, drewniana, 1862 (nr rej.: 506 z 23.06.1986)
  • cmentarz parafialny rzymskokatolicki (nr rej.: 721 z 30.08.1989)
  • cmentarz ewangelicki (nr rej.: 677 z 26.08.1989)

Transport edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 149039
  2. ↑ Wieś Wiżajny w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-11-17], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1462 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  6. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 82-83.
  8. ↑ Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna. Cz. 1. Pruszków: Rewasz, 1999, s. 37. ISBN 83-85557-63-6.
  9. ↑ a b c d e f g h Polski biegun zimna. W: Wanda Bednarczyk-Rzepko, Urszula Zwolińska, Piotr Przyssawka, Wojciech Marek Darski, Aleksander Buczyński: Przewodnik Pascala. Pojezierze Suwalskie i Puszcza Augustowska. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2005, s. 203–215. ISBN 83-7304-405-1.
  10. ↑ a b c d Wiżajny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 687. s. 687.
  11. ↑ a b c d e Na polski biegun zimna. W: Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna. Cz. 1. Wyd. 2 popr. i uzup. Pruszków: Rewasz, 1999, s. 104–105. ISBN 83-85557-63-6.
  12. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
  13. ↑ a b c Wiżajny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 688. s. 688.
  14. ↑ Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 422
  15. ↑ Biegun zimna i kartacze. W: Polska niezwykła. Województwo podlaskie. Przewodnik. Warszawa: Demart, 2008, s. 7–8. ISBN 978-83-7427-398-5.
  16. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2018-04-04].

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wiżajny&oldid=73142782”