Wikipedia

Wybuch w Sanoku (1944)

Wybuch w Sanoku – eksplozja płynów łatwopalnych w dniu 2 sierpnia 1944 w Sanoku.

Wybuch w Sanoku
Państwo

Polska pod okupacją III Rzeszy

Miejsce

Sanok (na mapie poniżej oznaczono miejsce ustanowienia pomnika)

Rodzaj zdarzenia

eksplozja płynów łatwopalnych

Data

2 sierpnia 1944

Godzina

popołudnie

Ofiary śmiertelne

co najmniej 22 osoby

Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia49°32′58,496″N 22°13′03,750″E/49,549582 22,217708

Przebieg edytuj

Zdarzenie miało miejsce podczas II wojny światowej w końcowym okresie okupacji niemieckiej na obszarze ówczesnego Landkreis Sanok[1]. Na początku sierpnia 1944 w związku ze zbliżającym się frontem wschodnim i nacierającymi jednostkami Armii Czerwonej Niemcy prowadzili ewakuację z tego terenu[2][1]. W tym dniach dokonali oni wysadzenia infrastruktury Sanockiej Fabryki Akumulatorów w dzielnicy Posada[1]. Leżące w pobliżu magazyny zostały pozostawione otwarte[1]. W okresie II Rzeczypospolitej należały one do fabryki „Sanok”. Polska Spółka dla Przemysłu Gumowego S.A., a podczas wojny były tam zlokalizowane składowała tam towary ukraińska firma handlowa pod nazwą Weryka Kooperatywa Narodnej Torhiwli „Sojusz”, która zaopatrywała okoliczną ludność (mieszkańcy określali to miejsce jako „hurtownia Sojuza”)[3][2][4][5][6]. Odjeżdżając Niemcy mieli wręcz zachęcać do zabierania pozostawionych tam dóbr[4][1]. W skwarnym dniu 2 sierpnia 1944[5] ludzie pochodzący zarówno z Sanoka jak i z okolic miasta (z pobliskich wsi Stróże Wielkie, Olchowce, Zahutyń, Trepcza, Niebieszczany) wydobywali przedmioty i towary zgromadzone w tychże magazynach, co do których panował powszechny deficyt, np. żywność, naftę do lamp (tamtejsza okolica nie była jeszcze zelektryfikowana), a także przybory szkolne kuszące do pojawienia się na miejscu młodzieży[7][2][4][8][9]. W piętrowym budynku przy ogrodzeniu nad Sanem znajdowały się cysterny, których zawartość była sprawdzana przez ludzi, co skutkowało rozlewaniem ich zawartości[3]. Z wielkich ponad 200-litrowych beczek ludzie przelewali naftę do mniejszych zbiorników[1]. Jednym ze świadków zdarzenia był wówczas niespełna 20-letni Emil Buras, według którego nafta była wszędzie porozlewana, a ludzie brodzili w niej po kostki[6]. W magazynach był także alkohol, spożywany przez ludzi już na miejscu po wydobyciu[3]. Także inne relacje podawały, że teren był pokryty łatwopalnymi płynami[10][6], w związku z czym po latach przyjęto, że zapaleniu uległy łącznie nafta, olej, benzyna, spirytus i dodatkowo amunicja[11][12][13].

 
Krzyż upamiętniający do 2014 przy ulicy Dworcowej

Po południu, zapewne po godz. 15, a prawdopodobnie około godz. 17, nastąpił wybuch spowodowany zapaleniem się materiałów pędnych, zgromadzonym na okolicznej powierzchni[4][1]. Nie ustalono co dokładnie doprowadziło do eksplozji (współczesne przypuszczenia mówią o możliwym niedopałku papierosa bądź niezamierzonym wskrzeszeniu iskry, a nawet samozapłonie)[2][14]. Miała ona jeszcze większy rozmiar przez następczy wybuch w budynku dawnej fabryki nad Sanem, gdzie eksplodowały inne materiały, rzekomo składowana tam amunicja[15][6]. Niektórzy ludzie dotknięci siłą eksplozji zostali wyrzuceni kilkadziesiąt metrów w górę[2][4]. Część ofiar poniosła śmierć na miejscu[2]. Osoby ocalałe, aczkolwiek płonące niczym żywe pochodnie, szukały ratunku biegnąc intuicyjnie do przepływającego w pobliżu Sanu, gdzie niektórzy z nich utonęli z uwagi na kilkumetrową głębokość rzeki w tym rejonie oraz wskutek szoku termicznego[2][16][17]. Jeszcze inni wbiegali w położone nieopodal pola uprawne, gdzie próbowali gasić płomienie wijąc się na ziemi[16][17]. Pozostałe przy życiu poparzone osoby otrzymywały pomoc w okolicznych domach[2][16][6]. Ranni trafiali też do szpitala w Sanoku, gdzie pomocy usiłował udzielać im lekarz dr Marian Killar[2][16][17]. Pomimo prób ratunku i leczenia ofiary umierały w następstwie poparzeń[2].

W wyniku zdarzenia śmierć poniosło kilkadziesiąt osób[18], według szacunków nawet około 70[4]. Zdołano zweryfikować część ofiar pochodzących z obszaru Posady, natomiast dokładna lista nie jest znana, także z uwagi na nieznaną tożsamość osób zmarłych pochodzących spoza Sanoka[2]. Wskazanie osób zmarłych tuż po zdarzeniu było też utrudnione przez fakt trwających wtedy frontowych walk niemiecko-sowieckich w rejonie Sanoka[19][20]. Ustalono nazwiska 22 ofiar śmiertelnych[21][18][11]. Niektóre rodziny nie odnalazły ciał swoich bliskich[22]. Jedną z ofiar był 15-letni Adam Żołnierczyk, którego ciało rodzina zabrała do domu, następnie spalonego w wyniku ostrzału Armii Czerwonej[22][6].

Upamiętnienie edytuj

 
Pomnik od 2014 roku

W sierpniu 1945 świadek zdarzenia Józef Baszak posadził w miejscu tragedii wierzbę (wraz z nim Jan Dyrkacz i Zdzisław Baszak)[12][4][23]. W tym samym roku postawiono tam metalowy krzyż, którego inicjatorami byli Adam Baszak i Roman Bobala, a wykonawcą kowal Andrzej Bar[12][4][24][17]. W 50. rocznicę wybuchu, z inicjatywy klubu seniora „Sanoczanie” przy wsparciu mieszkańców dzielnicy Posada i Rady tej dzielnicy w 1994 został postawiony nowy krzyż upamiętniający, przylegający do wspomnianej wierzby[22][12][4]. Umieszczono na nim tabliczkę z inskrypcją: Krzyż postawiono dla upamiętnienia kilkadziesiąt osób, którzy ponieśli tragiczną śmierć w płomieniach jako żywe pochodnie – na skutek wybuchu materiałów palnych na terenie Fabryki gumy w dniu 2 sierpnia 1944 roku. Pamięć o Nich pozostanie żywa w naszych sercach. Mieszkańcy Dzielnicy Posada (według jednej wersji w tym samym 1994 roku[23], według innej w 2001[22][12][4]).

W dniu 12 listopada 2012 został zawiązany Społeczny Komitet Upamiętnienia Ofiar Tragedii z 1944 r. w Sanockiej Dzielnicy Posada, złożony z radnych dzielnicowych i miejskich pochodzących z dzielnicy Posada, a przewodniczącym gremium został Zbigniew Czerwiński[12][4][25][26]. Autorem projektu pomnika był Adam Przybysz[27][18]. za opracowanie architektoniczne odpowiadały Krystyna Jurasińska i Mariola Sidor, zaś w zakresie elektrycznym Jan Kostka[28]. 14 czerwca 2014, po mszy świętej w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sanoku-Posadzie, dokonano odsłonięcia pomnika, usytuowanego w pobliżu ww. krzyża, przy skrzyżowaniu ulicy Mateusza Beksińskiego i ulicy Dworcowej, przy ścianie budynki Stomil East i w pobliżu siedziby dawnego Domu Chemika[12][4][29][30]. W uroczystościach uczestniczyli m.in. wojewoda podkarpacki Małgorzata Chomycz-Śmigielska, burmistrz Sanoka Wojciech Blecharczyk, przewodniczący Rady Miasta Sanoka Jan Oklejewicz[18]. Pomnik poświęcili kapłani z trzech sanockich parafii: ks. Piotr Buk, ks. Bartosz Rakoczy i franciszkanin o. Józef Madura[31][32]. Pomnik odsłonili wspólnie Ludmiła Domogała (jako przedstawicielka rodzin ofiar wybuchu) oraz Małgorzata Chomycz-Śmigielska i Wojciech Blecharczyk], aktu poświęcenia dokonał ks. Piotr Buk[33]. Monument stanowi krzyż otoczony płomieniami[12][34]. Na granitowym pomniku umieszczona została tablica pamiątkowa[19]. Inskrypcja na niej brzmi: ...miłość i pamięć mocniejsza niż śmierć... Dla uczczenia pamięci kilkudziesięciu ofiar – mieszkańców Sanoka i okolicznych miejscowości, którzy stracili życie w dramatycznym pożarze na terenie Fabryki Gumy w Sanoku w dniu 2 sierpnia 1944 r. W 70. rocznicę tragedii pamiętamy. Społeczny komitet upamiętnienia ofiar tragedii z 1944 r. Radni dzielnicy Posada V kadencji. Sanok, 14.06.2014.[35].

Po ustanowieniu pomnika z 2014 dotychczasowy metalowy krzyż z tabliczką został przeniesiony na Cmentarz Posada w Sanoku[36]. W 2014 przy okazji 70 rocznicy zdarzenia ukazała się publikacja pt. Byli jak żywe pochodnie... W 70. rocznicę tragedii w dawnej fabryce gumy w Sanoku, autorstwa Waldemara Bałdy[37][38].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g SZPG 2020 ↓, s. 23.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Jolanta Ziobro. Żywe pochodnie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 3 (1102), s. 14, 18 stycznia 2013. 
  3. ↑ a b c Bałda 2012 ↓, s. 99.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l Joanna Kozimor. Nie doczekali końca wojny. Spalili się żywcem. „Tygodnik Sanocki”. Nr 24 (1173), s. 10, 13 czerwca 2014. 
  5. ↑ a b Bałda 2014 ↓, s. 5.
  6. ↑ a b c d e f SZPG 2020 ↓, s. 24.
  7. ↑ Bałda 2012 ↓, s. 98-99.
  8. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 5-6.
  9. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 23, 24.
  10. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 7.
  11. ↑ a b Bałda 2012 ↓, s. 98.
  12. ↑ a b c d e f g h Jolanta Ziobro. Pomnik dla spalonych żywcem. „Tygodnik Sanocki”. Nr 3 (1102), s. 4, 18 stycznia 2013. 
  13. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 7-8.
  14. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 24-25.
  15. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 8.
  16. ↑ a b c d Bałda 2014 ↓, s. 9.
  17. ↑ a b c d SZPG 2020 ↓, s. 25.
  18. ↑ a b c d SZPG 2020 ↓, s. 26.
  19. ↑ a b Joanna Kozimor. Pomnik na pokolenia. „Tygodnik Sanocki”. Nr 25 (1174), s. 3, 20 czerwca 2014. 
  20. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 11.
  21. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 13.
  22. ↑ a b c d Joanna Kozimor. Pamięć w serca wpisana. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (512), s. 7, 31 sierpnia 2001. 
  23. ↑ a b Bałda 2014 ↓, s. 12.
  24. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 6, 12, 24.
  25. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 26.
  26. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 25, 26.
  27. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 33, 37.
  28. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 28.
  29. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 31.
  30. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 25, 28, 29.
  31. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 32.
  32. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 27.
  33. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 34, 38-40.
  34. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 35.
  35. ↑ Odsłonięcie Pomnika Ofiar Tragedii z 1944 roku w Sanoku. sanokonline.pl. [dostęp 2021-07-17].
  36. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 18.
  37. ↑ Bałda 2014 ↓, s. 1-2.
  38. ↑ SZPG 2020 ↓, s. 24, 194.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wybuch_w_Sanoku_(1944)&oldid=70907867”