Wikipedia

Wyjec rudy

gatunek ssaka

Wyjec rudy[13] (Alouatta seniculus) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny wyjców (Alouattinae) w obrębie rodziny czepiakowatych (Atelidae).

Wyjec rudy
Alouatta seniculus
(Linnaeus, 1766)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Parvordo

małpy szerokonose

Rodzina

czepiakowate

Podrodzina

wyjce

Rodzaj

wyjec

Gatunek

wyjec rudy

Podgatunki
  • A. s. seniculus Linnaeus, 1766
  • A. s. juara D.G. Elliot, 1910
  • A. s. puruensis Lönnberg, 1941[10]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[12]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Zasięg występowania podgatunku nominatywnego
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Taksonomia edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1766 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Simia seniculus[1]. Miejsce typowe to Kartagena, w departamencie Bolivar, w Kolumbii (łac. Habitat Carthagenæ in fylvis ad flavium)[1][14][15]. Linneusz swój opis oparł na „Singe rouge de Cayenne” Mathurina Jacques’a Brissona[16] oraz na okazie zebranym przez Nikolausa von Jacquina w Kartagenie[17].

Podgatunki juara i puruensis zostały przez niektóre ujęcia systematyczne uznane za gatunki odrębne od A. seniculus, ale dane molekularne potwierdzają ich rozpoznanie jako podgatunki[18].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają trzy podgatunki[18]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek Oryginalna nazwa Autor i rok opisu Miejsce typowe Holotyp
A. s. juara Alouatta juara D.G. Elliot, 1910 Rzeka Juara, Amazonia, Peru[19]. Skóra, czaszka i szkielet pozaczaszkowy dorosłego samca (sygnatura BMNH Mammals 1903.9.1.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrany w lutym 1902 roku[20].
A. s. puruensis Alouatta seniculus puruensis Lönnberg, 1941 Rzeka Purus, Amazonia, Brazylia[21]. Lektotyp wyznaczony w 2006 roku przez Renato Gregorina: skóra, czaszka i szkielet pozaczaszkowy dorosłego samca (sygnatura NRM A63 1217) ze zbiorów Naturhistoriska riksmuseet w Sztokholmie; okaz zebrany 10 grudnia 1935 roku przez Alfonso Olallę[22].

Etymologia edytuj

  • Alouatta: lokalna, karaibska nazwa arawata dla wyjców[23].
  • seniculus: łac. seniculus „staruszek” (tj. siwowłosy), od senex, senis „starsza osoba”; przyrostek zdrabniający -ulus[24].
  • juara: rzeka Juara, Peru[7].
  • puruensis: rzeka Purús, Brazylia[25].

Zasięg występowania edytuj

Wyjec rudy występuje w zależności od podgatunku[18][13]:

  • A. seniculus seniculus – wyjec rudy – lesiste tereny Kolumbii (z wyjątkiem wybrzeża Oceanu Spokojnego i pustynnych terenów półwyspu Guajira na dalekiej północy), północno-zachodnia Wenezuela (wokół jeziora Maracaibo), amazońska część Brazylii (na północ od rzeki Solimões i na południe od rzeki Negro), wschodni Ekwador i wschodnie Peru (na wschód od Andów, na wschód od rzeki Huallaga, do górnych biegów rzek Marañón, Napo i Putumayo).
  • A. seniculus juara – wyjec nadrzeczny – zachodnia część amazońskiej Brazylii na południe od rzeki Solimões, rozciągająca się na zachód do amazońskiej części Peru, w dorzeczu rzeki Juruá i, uznając formę amazonica za synonim, rozciągającą się przez rzekę Solimões do międzyrzecza rzek Japurá i Negro; granica zachodnia nieznana.
  • A. seniculus puruensis – wyjec brazylijski – brazylijska część Amazonii, od dorzecza rzeki Juruá na wschód do dolnego biegu rzeki Madeira i środkowego biegu rzeki Aripuana, rozciągająca się na wschód przez górny bieg rzeki Aripuana do rzeki Teles Pires, na południe zasięg ograniczony do północnej części rzeki Abuna(inne języki), lewobrzeżnego dopływu rzeki Madeira rozciągającego się wzdłuż północnej granicy Boliwii; występowanie w północnej Rondônii na południe od rzeki Ji-Paraná niepewne, chociaż występuje w południowej Rondônii, nad rzeką Mamore-Guapore, w Serra dos Pacaás Novos i na wschodzie przez Serra dos Parecis do rzeki Teles Pires.

Morfologia edytuj

 
czaszka

Długość ciała (bez ogona) samic 48–57 cm, samców 51–63 cm, długość ogona samic 52–69 cm, samców 57–80 cm; masa ciała samic 4,1–7 kg, samców 5,4–9 kg[26][27]. Duża małpa o ciemnoczerwonym lub purpurowo-brązowym ubarwieniu. Grzbiet i boki jaśniejsze, jaskrawo ubarwione pomarańczowo-czerwono lub złocisto. Głowa jest duża, u samców z wydatnymi workami krtaniowymi. Broda mniej lub bardziej wykształcona, znacznie dłuższa u samców niż u samic. Silnie rozwinięta górna partia ciała, o mocnych ramionach. Dolna część ciała w porównaniu z górną wydaje się mała i słabo rozwinięta. Twarz w przeważającej części naga i czarna. Długi ogon o spłaszczonej, nieowłosionej końcówce, zapewniającej pewny chwyt. Ogon, broda i kończyny dolne są u silnych, starych samców często czarne. Wenezuelskie odmiany wyjców są ubarwione prawie jednolicie purpurowo-czerwono.

Ekologia edytuj

Wyjec rudy zamieszkuje tropikalne lasy deszczowe do wysokości 1200 m n.p.m. Większość życia spędzają na drzewach. W poruszaniu się wśród gałęzi pomaga im chwytny ogon. Żyją w grupach rodzinnych (składających się z 5–10 osobników), którym przewodzi silny samiec. Młode samce są wypędzane przez dominującego osobnika z grupy rodzinnej. Samce po objęciu grupy, zabijają nie swoje młode. Są aktywne za dnia, kiedy to poszukują w koronach drzew oraz wśród lian, pożywienia. Zachowują się spokojnie i poruszają wolno, na tyle ostrożnie, że są trudne do zauważenia. Jedynie odchody spadające na ziemię, zdradzają obecność wyjców w koronach drzew. W razie zagrożenia celują odchodami i moczem w intruza. Często przebywają na gałęziach tuż nad powierzchnią wody. Schodzą wówczas na brzeg, gdzie piją wodę i zlizują sól z piaszczystych łach oraz zjadają bogatą w składniki mineralne glebę. Wyjce żywią się owocami, kwiatami oraz nadającymi się do jedzenia liśćmi. Śpią do 15 godzin na dobę. O świcie często nawołują się, wydając charakterystyczne odgłosy, które słychać w promieniu 5 kilometrów. U samców kość gnykowa jest silnie skostniała i służy jako rezonator. Wycie służy do komunikacji wewnątrz grupy, informacji o rewirze i jest demonstracją siły danej grupy.

Sezon rozrodczy przypada na okres od maja do lipca. Dominujący samiec kopuluje z samicami w obrębie grupy. Ciąża u samicy trwa 186–194 dni. Po tym okresie samica wydaje na świat jedno młode, o masie urodzeniowej 263 g, które nosi później ze sobą. Dojrzałość płciową samce uzyskują w 7. roku życia, natomiast samice dwa lata wcześniej. Tylko 25% młodych przeżywa pierwszy rok życia.

Wrogowie edytuj

Głównym wrogiem wyjca jest harpia wielka. Innymi drapieżnikami, które stanowią zagrożenie dla wyjców są jaguar amerykański, puma płowa, majkong krabożerny, ocelot wielki, kajman oraz boa dusiciel. Na wyjce polują też Indianie za pomocą dmuchaw oraz łuków i strzał.

Status zagrożenia i ochrona edytuj

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern ‘najmniejszej troski’)[12]. Jest gatunkiem stosunkowo licznym, szczególnie na obszarach górnej Amazonii. Potrafi żyć na obszarach leśnych o małej powierzchni.

IUCN za osobne gatunki uznaje wyjca nadrzecznego (A. juara) i wyjca brazylijskiego (A. puruensis); klasyfikuje je, odpowiednio, jako gatunek najmniejszej troski i gatunek narażony (VU, vulnerable)[28][29].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 12. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1766, s. 37. (łac.).
  2. ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description de deux espèces nouvelles de singes a queue prenante. „Mémoires du Muséum d’histoire naturelle”. 17, s. 66, 18298. (fr.). 
  3. ↑ Gray 1845 ↓, s. 219.
  4. ↑ Gray 1845 ↓, s. 220.
  5. ↑ Allen 1904 ↓, s. 458.
  6. ↑ Allen 1904 ↓, s. 462.
  7. ↑ a b D.G. Elliot. Descriptions of new species of monkeys of the genera Galago, Cebus, Alouatta, and Cercopithecus. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 5, s. 80, 1910. (ang.). 
  8. ↑ Allen 1914 ↓, s. 648.
  9. ↑ Allen 1914 ↓, s. 650.
  10. ↑ a b Lönnberg 1941 ↓, s. 16.
  11. ↑ Lönnberg 1941 ↓, s. 18.
  12. ↑ a b A. Link i inni, Alouatta seniculus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-09-14] (ang.).
  13. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 42–43. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  14. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Alouatta seniculus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-14].
  15. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Alouatta seniculus (Linnaeus, 1766). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).
  16. ↑ M.J. Brisson: Le regne animal divisé en IX classes, ou, Méthode contenant la division generale des animaux en IX classes: & la division particuliere des deux premieres classes, sçavoir de celle des quadrupedes & de celle des cetacées, en ordres, sections, genres & espéces: aux quelles on a joint une courte description de chaque espéce, avec les citations des auteurs qui en ont traité, les noms qu’ils les différentes nations, & les noms vulgaires. Paris: Chez Cl. Jean-Baptiste Bauche, 1756, s. 206. (fr.).
  17. ↑ A.M. Husson: The mammals of Suriname. Leiden: E. J. Brill, 1978, s. 214. ISBN 90-04-05819-2. (ang.).
  18. ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 212. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  19. ↑ Cortés-Ortiz, Rylands i Mittermeier 2015 ↓, s. 60.
  20. ↑ 1903.9.1.1. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).
  21. ↑ Cortés-Ortiz, Rylands i Mittermeier 2015 ↓, s. 61.
  22. ↑ R. Gregorin. Taxonomia e variação geográfica das espécies do gênero Alouatta Lacépède (Primates, Atelidae) no Brasil. „Revista Brasileira de Zoologia”. 23 (1), s. 129, 2006. DOI: 10.1590/S0101-81752006000100005. (hiszp.). 
  23. ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 90, 1904. (ang.). 
  24. ↑ The Key to Scientific Names ↓, seniculus [dostęp 2023-09-14].
  25. ↑ The Key to Scientific Names ↓, puruensis [dostęp 2023-09-14].
  26. ↑ A.B. Rylands, R.A. Mittermeier, F.M. Cornejo, T.R. Defler, K.E. Glander, W.R. Konstant, L.P. Pinto & M. Talebi: Family Atelidae (Howlers, Spider and Woolly Monkeys and Muriquis). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 525. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  27. ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 137. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  28. ↑ Boubli i inni, Alouatta juara, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-09-14] (ang.).
  29. ↑ Cornejo i inni, Alouatta puruensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-09-14] (ang.).

Bibliografia edytuj

  • J.E. Gray. On the howling monkeys (Mycetes, Illiger). „The Annals and Magazine of Natural History”. 16, s. 217–221, 1845. (ang.). 
  • J.A. Allen. Report on mammals from the district of Santa Marta, Colombia, collected by Mr. Herbert H. Smith, with field notes by Mr. Smith. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 20, s. 407–468, 1904. (ang.). 
  • J.A. Allen. New South American monkeys. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 33, s. 647–655, 1914. (ang.). 
  • A.J.E. Lönnberg. Notes on members of the genera Alouatta and Aotus. „Arkiv för Zoologi”. 33A (10), s. 1–44, 1941. (ang.). 
  • J.H. Reichholf & G. Steinbach (red.); autorzy tekstów: J. Diller, S. Graf, W. Hagen, H. Hagen, U. Heckner-Bisping, P. Hey-Reidt, K. Janke, E. Keller, B.P. Kremer, J. Markl, B. Markl, H.F. Moeller, J.H. Reichholf, M. Schmitt, A. Sigl & U. Weinhold: Ssaki. Cz. 1. Warszawa: Horyzont, 2001, s. 124, seria: Leksykon zwierząt. ISBN 83-7227-610-2. (pol.).
  • R.V. Normile: Alouatta seniculus. Animal Diversity Web. [dostęp 2008-10-22]. (ang.).
  • L. Cortés-Ortiz, A.B. Rylands & R.A. Mittermeier: The taxonomy of howler monkeys: Integrating old and new knowledge from morhological and genetic studies. W: M.M. Kowalewski, P.A. Garber, L. Cortés-Ortiz, B. Urbani & D. Youlatos: Howler Monkeys. New York: Springer New York, 2015, s. 55–84. ISBN 978-1-4939-4299-2. (ang.).
  • The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wyjec_rudy&oldid=72989287”