Wikipedia

Alfabet polski

polski wariant łacinki, zawierający 9 liter spoza tej standardowej

Alfabet polski, abecadło (dawniej: obiecadło, obiecado[1]) – alfabet dwuszeregowy oparty na alfabecie łacińskim używany do zapisu języka polskiego.

Alfabet polski (litery szare nie są używane w słowach pochodzenia polskiego).
Hasło „Abecadło” z Encyklopedii staropolskiej Brücknera.
Abecadło polskie, zbiory Cambridge Trinity College[potrzebny przypis] z XVI wieku.

Litery

edytuj
 Polski alfabet
Polak recytujący polski alfabet (bez liter q, v i x).
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Oparty jest na piśmie łacińskim i składa się obecnie z 32[2][3][4] liter, z czego 9 ma znaki diakrytyczne. Każda litera może występować w formie majuskuły lub minuskuły z wyjątkiem liter ą, ę oraz ń, które nigdy nie występują na początku wyrazu. Majuskuła litery y (Y) występuje jedynie w wyjątkach, m.in. w zapożyczeniach i pisowni historycznej.

Dodatkowo używane są litery q, v i x w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, czyli zapożyczonych bądź w pisowni historycznej. Litery te są też używane w szeregowaniu alfabetycznym wyrazów zgodnie z ich miejscem w alfabecie łacińskim[5]. Z tych powodów litery te są niekiedy zaliczane do alfabetu polskiego[4][6][7], w takim przypadku alfabet polski liczy 35 liter.

W poniższej tabeli przedstawiono litery wraz z ich nazwami:

Lp. Majuskuła Minuskuła Nazwa
1 A a a
2 Ą ą ą; a z ogonkiem
3 B b be
4 C c ce
5 Ć ć cie; ci; ce z kreską
6 D d de
7 E e e
8 Ę ę ę; e z ogonkiem
9 F f ef
10 G g gie
11 H h ha
12 I i i
13 J j jot
14 K k ka
15 L l el
16 Ł ł eł; el z kreską
17 M m em
18 N n en
19 Ń ń eń; ni; en z kreską
20 O o o
21 Ó ó o z kreską; o kreskowane; u zamknięte
22 P p pe
23 (Q) (q) ku
24 R r er
25 S s es
26 Ś ś eś; si; es z kreską
27 T t te
28 U u u; u otwarte
29 (V) (v) fał, rzadziej: we[8]
30 W w wu
31 (X) (x) iks
32 Y y y; igrek
33 Z z zet
34 Ź ź ziet; zet z kreską
35 Ż ż żet; zet z kropką
 
Litera X w tytule książę

Literę q w języku polskim można spotkać w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. quasi, qui pro quo[9], a także w zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. quad, quiz, aquapark, quetta, quecto.

Literę v można spotkać jako cyfrę rzymską o wartości 5, a także w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. varsaviana, vel, verso, via, vide, villanella, Virtuti Militari[9], zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. van, Vanuatu, velostrada, vlog, a także w niektórych skrótowcach, np. TV, pochodzącym od angielskiego słowa television, oznaczającego telewizję, TVP, oznaczającym Telewizję Polską, VAT, pochodzącym od angielskiego określenia value added tax, oznaczającego podatek od wartości dodanej, VIN, VIP, HIV. Oprócz tego literę tę można spotkać w pisowni wyrazów nie będących zapożyczeniami, lecz typowych dla niektórych kultur i grup społecznych, np. vlepka[10][11].

Literę x można spotkać jako cyfrę rzymską o wartości 10, a także w zapisie[12]:

  • niektórych tradycyjnych zapożyczeń, np. xenia[9]
  • niewiadomej, nieznanych obiektów, osób, wielkości (np. oś x-ów, 5x, xy, pan X, planeta X)
  • nazwisk polskich pisanych w ten sposób od dawna, np. Axentowicz, Axer
  • skrótu wyrazów „książę” czy „ksiądz”
  • rodzimych skrótowców, głównie będących nazwami firm związanych z eksportem, np. Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport
  • nazw leków, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox.

Do reformy ortograficznej w 1830 roku litera x była powszechnie używana w polszczyźnie, zarówno w wyrazach rodzimych (np. xiądz, xięstwo, xięga), jak i zapożyczeniach, zwłaszcza z łaciny i greki (np. examin, axamit, oxymoron). Likwidację tej litery z polskiego piśmiennictwa ówcześni językoznawcy argumentowali tym, że polskie pismo jest głoskowe, zatem jedna litera powinna oznaczać jeden dźwięk, a także że w wymowie litera x była czytana albo jako [ks] albo jako [gz].[13]

Historia

edytuj
 
Próbka XVII-wiecznego zapisu polskiego tekstu.
 
Nauka domowa Jerzego Bocka wydana po polsku mieszaną czcionką gotycką i antykwą w Oleśnicy w 1670 roku.

obiecado, obiecadło, […] przez trzy wieki z górą (960–1280) nikt po polsku nie pisał […]. Czesi zdobyli się na składanie kilku znaków łacińskich, a myśmy to w w. XIV i XV naśladowali, ale ponieważ szkoła wcale polszczyzny nie uczyła, więc nie zdobyto się na jednolitość i każdy znęcał się po swojemu nad abecadłem i ortografią. Hus (??) stworzył Czechom jednolitą pisownię wzbogacając znaki łacińskie kropkowanymi, ale piętno kacerstwa odstraszało nas od naśladownictwa tego jedynie trafnego systemu. […] tak się mściło niedbalstwo wobec języka narodowego, zrozumiałe chyba u mieszczan pół-Niemców, karygodne śród kół uczonych, nie uznających, jak i węgierskie, niczego niełacińskiego. Skoro pismo drukiem zastąpiono, musiał dotychczasowy rozgardiasz ortograficzny ustąpić; nieznani nam z nazwiska zecerzy polscy ustalili jako tako dla księgarzy-Niemców pisownię polską, posługującą się i składaniem znaków, sz, cie (dawniej cye), i kropkami, i kreskami, ź, ż, ń, ć, ś, i odmianą kształtu, ł, ą, ę.

Aleksander Brückner, Encyklopedia staropolska

Druk polski zachował pismo gotyckie do XVII wieku w odmianie zwanej szwabachą. Dopiero u schyłku XVII wieku pojawiały się już całe książki drukowane okrągłą italiką. W Czechach druk gotycki zachował się do XIX wieku, w Polsce do XVIII wieku głównie w wydawnictwach straganowych. Pierwszymi językoznawcami polszczyzny byli w dziedzinie alfabetu i ortografii rektor krakowski Jakub Parkoszowic i ks. Zaborowski, naśladujący wzory Jana Husa. Ich następcami byli późniejsi humaniści Kochanowski, Górnicki i Januszowski.

Przy wyliczeniach alfabetycznych przeważnie nie są używane litery ze znakami diakrytycznymi, a w zamian są często stosowane litery Q (ku), V (fał) i X (iks). Dawniej spotykany był także wariant obejmujący tylko 23 polskie litery podstawowego alfabetu łacińskiego oraz X (iks) i Ł (eł) lecz obecnie wyszedł on prawie z użycia.

Staropolski alfabet stworzony przez:

  • Stanisława Zaborowskiego (1470–1529; w Ortografii): „A á ạ ą b c c̈ ć ch d d’ ḋ e ē f g h ch i ī j k l ł m n n̈ o ō p r ṙ s s̈ ś t u v w ẅ x ẍ ẋ y z ż.”, a ponadto „b, d, g, k, m, p, v, z” ze znakiem diakrytycznym symbolizującym współcześnie dierezę (◌̈) przeznaczoną dla samogłosek (brak odwzorowania dla wymienionych liter)[14];
  • Jana Kochanowskiego (1530–1584): „A à á ą b b’ c ć cz d dz dź dż e è é ę f g h ch i j k l ł m m’ n ń o ò ó p p’ q r rz s ś sz t u w w’ x y z ź ż.”[15][16][17][18][19][20][21].

Ponadto na Polesiu wśród Tatarów do zapisu języka polskiego używane było pismo arabskie dostosowane do języka polskiego[22].

Dwuznaki i trójznaki

edytuj

W pisowni polskiej stosowane są dwuznaki[23]:

Nie każda sytuacja występowania zestawienia liter rz jest sytuacją występowania dwuznaku rz, gdyż w wyrazach takich jak „marznie”, „mierzi” czy „Tarzan” mamy do czynienia z parami głosek r + z / r + ź. Podobnie w przypadku zestawienia liter dz, pierwsza z nich może być elementem przedrostka „od”, np. „odznaczyć”[23]. Znak i zmiękcza niektóre z poprzedzających spółgłosek lub grup spółgłoskowych. Przed samogłoską zazwyczaj nie jest czytany i służy wyłącznie do zapisu zmiękczenia. Szczegółowy opis roli dwuznaków w wymowie znajduje się w artykule w Wikisłowniku. W ortografii polskiej występuje też trójznak dzi oraz zmiękczenia: ci, ni, si, zi[24].

Częstość występowania liter

edytuj
 
Wykres częstości liter polskiego alfabetu (bez q, v i x).

Poniżej zaprezentowano procentowy udział liter w próbce Narodowego Korpusu Języka Polskiego z 2012 liczącej ponad 300 milionów segmentów (około 250 milionów słów ortograficznych).

a ą b c ć d e
8,965% 1,021% 1,482% 3,988% 0,448% 3,293% 7,921%
ę f g h i j k
1,131% 0,312% 1,377% 1,072% 8,286% 2,343% 3,411%
l ł m n ń o ó
2,136% 1,746% 2,911% 5,600% 0,185% 7,590% 0,823%
p q r s ś t u
3,101% 0,003% 4,571% 4,263% 0,683% 3,966% 2,347%
v w x y z ź ż
0,034% 4,549% 0,019% 3,857% 5,620% 0,061% 0,885%

Najczęściej występującą literą jest a (8,965%). Występuje 2526 razy tyle, co najrzadsza q (0,003%).

Kodowanie polskich liter ze znakami diakrytycznymi

edytuj
Wielkie litery Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż Ƶ (wariant graf. Ż)
HTML Ą
Ą 		Ć
Ć 		Ę
Ę 		Ł
Ł 		Ń
Ń 		Ó
Ó 		Ś
Ś 		Ź
Ź 		Ż
Ż 		Ƶ
Unicode U+0104 U+0106 U+0118 U+0141 U+0143 U+00D3 U+015A U+0179 U+017B U+01B5
Wynik Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż Ƶ
Małe litery ą ć ę ł ń ó ś ź ż ƶ (wariant graf. ż)
HTML ą
ą 		ć
ć 		ę
ę 		ł
ł 		ń
ń 		ó
ó 		ś
ś 		ź
ź 		ż
ż 		ƶ
Unicode U+0105 U+0107 U+0119 U+0142 U+0144 U+00F3 U+015B U+017A U+017C U+01B6
Wynik ą ć ę ł ń ó ś ź ż ƶ

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska, tom I. str. 2, Abecadło
  2. ↑ Język polski. Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN, 2007. [dostęp 2016-11-24]. ISBN 978-83-916268-2-5.
  3. ↑ Adam Wolański: Współczesny polski alfabet. Poradnia językowa PWN, 2019-09-18. [dostęp 2020-05-06].
  4. ↑ a b Mirosława Siuciak, Katarzyna Wyrwas: Powstał spór, czy w polskim alfabecie znajdują się litery q, v, x. Nie chodzi o to, czy się ich używa, ale czy formalnie należą do polskiego alfabetu.. Poradnia językowa Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego, 2005-12-22. [dostęp 2020-05-11].
  5. ↑ PN–80/N–01223 pt. „Szeregowanie alfabetyczne”
  6. ↑ Mirosław Bańko: Q, V, X. Poradnia językowa PWN, 2012-02-21. [dostęp 2020-04-17].
  7. ↑ Mirosław Bańko: niesubordynowany korespondent. Poradnia językowa PWN, 2013-02-22. [dostęp 2020-05-05].
  8. ↑ Mirosław Bańko: nazwa litery V. Poradnia językowa PWN, 2002-08-27. [dostęp 2017-11-21].
  9. ↑ a b c Słownik wyrazów obcych, PWN 1999, ISBN 83-01-11487-8
  10. ↑   vlepka [w:] Wielki słownik ortograficzny [online], PWN [dostęp 2024-02-09].
  11. ↑ vlepka – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2020-06-01].
  12. ↑ „Wielki Słownik Ortograficzny PWN”
  13. ↑ "Xięgarnia; Porady językowe; Obcy język polski"
  14. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2023-02-27].
  15. ↑ Jan Kochanowski, Jana Kochanowskiego dzieła polskie, Tadeusz Mostowski (red.), t. 2, Warszawa: w Druk. no 646 na Nowolipiu, 1803, s. 466.
  16. ↑ Jan Kochanowski, Dzieła Jana Kochanowskiego wierszem i prozą, t. 2, Wrocław: W. B. Korna, 1825, s. 444.
  17. ↑ Jan Kochanowski, Wszystkie dzieła polskie Jana Kochanowskiego, Kazimierz Józef Turowski (red.), t. 2, Przemyśl: Michał Dzikowski, 1857, s. 177.
  18. ↑ Jan Kochanowski, Wszystkie dzieła polskie Jana Kochanowskiego, t. 2, Lwów: H. Altenberg, 1882, s. 298.
  19. ↑ Aleksander Brücker (wyd.), Jan Kochanowski. Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, 1924, s. 371.
  20. ↑ Jan Kochanowski, Dzieła polskie, Julian Krzyżanowski (red.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972, s. 793.
  21. ↑ Jan Kochanowski, Ortografia polska, Marek Osiewicz, Marcin Kuźmicki (red.), Polska Akademia Nauk, 2021, s. 85.
  22. ↑ „Язык большинства текстов китаба Сегеневича, иногда с некоторой натяжкой, можно назвать польским.” w: Антонович А. К. 1968. „Краткий обзор белорусских текстов, писанных арабским письмом”, w: В. В. Мартынов, Н. И. Толстой (red.) Полесье (Лингвистика. Археология. Топонимика). Moskwa: Nauka, str. 273
  23. ↑ a b Nagórko 2007 ↓, s. 24.
  24. ↑ Alfabet polski – najważniejsze definicje. alfabetpolski.pl. [dostęp 2017-05-16].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfabet_polski&oldid=74939502”