Antoni Tyzenhauz

podskarbi nadworny litewski

Antoni Tyzenhauz lub Antoni Tyzenhaus herbu Bawół (ur. 1733 w Nowojelni, zm. 31 marca 1785 w Warszawie) – podskarbi nadworny litewski w 1765 roku, starosta grodzieński w latach 1765-1785, pisarz wielki litewski 1762–1764, koniuszy litewski 1764–1765, podstoli grodzieński w latach 1758-1762, podstarości grodzieński do 1763 roku[1], w latach 1765–1780 zarządca litewskich ekonomii królewskich, członek Komisji Skarbu Jego Królewskiej Mości w 1768 roku[2], w 1771 odznaczony Orderem Orła Białego[3].

Antoni Tyzenhauz
Ilustracja
Herb
Bawół I
Rodzina

Tyzenhauzowie

Data i miejsce urodzenia

1733
Nowojelnia

Data i miejsce śmierci

31 marca 1785
Warszawa, Rzeczpospolita

Ojciec

Benedykt

Odznaczenia
Order Orła Białego Order Świętego Stanisława (Rzeczpospolita Obojga Narodów)
Tablica poświęcona pamięci Antoniego Tyzenhauza na ścianie Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce
Jan Rustem, Portret Antoniego Tyzenhauza

W pierwszych dwóch dekadach panowania Stanisława Augusta był jednym z najbardziej wpływowych polityków w Wielkim Księstwie Litewskim; według Jerzego Michalskiego „niemal monopolizował politykę królewską” na tym obszarze do 1780 roku[4].

Życiorys

edytuj

Poseł powiatu grodzieńskiego na sejm 1760 roku[5]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z powiatu grodzieńskiego[6]. Marszałek powiatu grodzieńskiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)[8]. Na sejmie konwokacyjnym 1764 roku wyznaczony do Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego[9]. Poseł z powiatu grodzieńskiego na sejm elekcyjny 1764 roku[10], jako deputat podpisał jego pacta conventa[11]. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego[12]. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z powiatu grodzieńskiego[13]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu grodzieńskiego[14].

W latach 1765–1780 zarządzał królewskimi majątkami na Litwie[15]. Przeprowadził uprzemysłowienie okolic Grodna (m.in. obecnych dzielnic – Łosośny i Horodnicy) oraz Sokółki, którą rozbudował, dokonując przestrzennej przebudowy miasta, z zachowanym do czasów współczesnych układem urbanistycznym wokół dawnego rynku[16]) budując 50 dużych manufaktur królewskich płócien, konfekcji, powozów. Pod jego rządami dynamicznie rosły przychody dóbr królewskich, co zyskało mu przychylność króla[17]. Tyzenhaus był niezwykle aktywny. Meliorował pola, budował drogi, kanały, prowadził handel zagraniczny, założył szkołę lekarską, ogród botaniczny i zreorganizował pobór podatków na Litwie[17].

Rozwój gospodarczy odbywał się jednak kosztem chłopów. Tyzenhauz mocno zwiększył obciążenia chłopów, zamienił czynsz na pańszczyznę, tam, gdzie było to możliwe. Podniósł pańszczyznę w innych okolicach. Wywołało to bunt chłopów w 1769 roku, 2 tys. włościan zebranych w Janiszkach i Szawlach organizowało napady na dwory, karczmy, magazyny i atakowało urzędników królewskich[17]. Bunt został stłumiony. Tyzenhaus zmuszał chłopów do pracy w manufakturach[17].

Kariera Tyzenhausa zakończyła się katastrofą, chłopi masowo uciekali z administrowanych przez niego terenów. W okresie jego rządów ubyło 40 wsi i 1875 gospodarstw chłopskich[17]. W 1780 roku przychody z dóbr administrowanych przez Tyzenhausa wynosiły 2.4 mln złotych, aż 800 tys. wynosił jednak deficyt. Tyzenhaus został oskarżony o defraudację tych środków[17]. Podobno zatrzymywał dla siebie 1/4 dochodów z dóbr królewskich, mieszkał w pałacu i opłacał swoją własną prywatną orkiestrę, teatr oraz balet[15].

Był członkiem konfederacji radomskiej 1767 roku[18]. Był posłem na Sejm Repninowski[19]. 23 października 1767 wszedł w skład delegacji Sejmu, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej[20]. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku[21]

Upamiętnieniem dzieła Antoniego Tyzenhauza jest organizowany od 2022 r. przez Sokólski Ośrodek Kultury festiwal o nazwie „Tyzenhauz Fest” w Sokółce[22]. Od 2023 r. festiwal nosi nazwę „Festiwal Tyzenhauza”[potrzebny przypis], wyróżniony w 2023 r. w 20. edycji konkursu na Najlepszy Produkt Turystyczny[23].

 
Teatr w Grodnie wzniesiony przez Antoniego Tyzenhauza, obecnie Teatr Lalek
 
Herb Barona Tyzenhauza
 
Antoni Tyzenhauz. Stary i Nowy Zamek w Grodnie oraz dwór Tadeusza Kościuszki w Mereczowszczyźnie

Kalendarium

edytuj
1733 – urodził się Antoni Tyzenhauz, syn Benedykta
lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie
lata 50. XVIII w. – pobyt na dworze Czartoryskich w Wołczynie
1761 – poseł na sejm
1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
1765–1780 – podskarbi nadworny litewski
1769 – powstanie szawelskie w dobrach na Żmudzi
1778 – podróż po Europie; spotkanie z Janem Jakubem Rousseau
1780 – niewypłacalność manufaktur; dymisja
1783 – proces o nadużycia; zajęcie przez sąd osobistego majątku Tyzenhauza
1784 – uwolnienie przez sejmową komisję od zarzutu defraudacji; zwrot majątku
31 marca 1785śmierć Antoniego Tyzenhauza w Warszawie. Pogrzeb w rodzinnej posiadłości w Żołudku.

W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[24].

Przypisy

edytuj
  1. Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2, Województwo trockie XIV-XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, Warszawa 2009, s. 665.
  2. Kolęda Warszawska na rok 1768, [b.n.s]
  3. Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 210.
  4. Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
  5. Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 180.
  6. Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]
  7. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s.62.
  8. Zestawienie według województw, nazwisk, posłów zasiadających na sejmie convocationis 1764 r., Archiwum Państwowe Poznań, Zespół Akta braci czeskich rkps 2105, k. 5.
  9. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 75.
  10. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 102.
  11. Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 20.
  12. Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d. / ułożył i wydał Oswald Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski, Lwów 1845, s. 385.
  13. Ludwik Zieliński, Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 25.
  14. Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji
  15. a b Leszczyński 2020 ↓, s. 306.
  16. mara, Obrazy Witalisa Sarosieka ... [online], Kurier Poranny, 26 listopada 2013.
  17. a b c d e f Leszczyński 2020 ↓, s. 307.
  18. Korwin [Kossakowski] S., Trzeci Maj i Targowica, Kraków 1890, s. 227.
  19. Aleksander Kraushar, Książę Repnin i Polska, Warszawa 1900 t. II , s. 319.
  20. Volumina Legum t. VII, Sankt Petersburg 1860, s. 244–248.
  21. Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 527.
  22. Leonard Drożdżewicz, Tyzenhauz Fest w Sokółce, „Znad Wilii”, nr 3(91), 2022, s. 148.
  23. Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO] [online], Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO], 7 listopada 2023 [dostęp 2023-11-07] (pol.).
  24. Zbigniew Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, Warszawa 2006 s. 177.

Bibliografia

edytuj