Katedra Świętego Franciszka Ksawerego w Grodnie
Katedra Świętego Franciszka Ksawerego[1] (biał. Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя) – pierwotnie kościół jezuitów, od 1782 kościół farny, od 1991 katedra diecezji grodzieńskiej w Grodnie.
 nr rej. 411Г000024
| |||||||||||||||||||||||
| katedra | |||||||||||||||||||||||
 Katedra diecezji grodzieńskiej – widok od strony pl. Stefana Batorego | |||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||
| Adres |
ul. Sowiecka 4, Grodno | ||||||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||||||||
| bazylika mniejsza • nadający tytuł |
od 15 grudnia 1990 | ||||||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne | |||||||||||||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||||||||
| Cudowne wizerunki |
obraz Matki Bożej Kongregackiej | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Białorusi  | |||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego  | |||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Grodna  | |||||||||||||||||||||||
 53°40′41,506″N 23°49′52,133″E/53,678196 23,831148
| |||||||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||||||
Budowa i późniejsze losy
edytujFundatorem pierwszego kościoła dla Jezuitów, który miał powstać w miejscu Fary Witoldowej, był król Stefan Batory, który u schyłku swego życia czynił starania by sprowadzić jezuitów do Grodna. Stosowny zapis znalazł się w testamencie monarchy sporządzonym w Niepołomicach w 1585:
„z pieniędzy na wykupno jeńców zostanie 30.000 złp., z tych 10.000 złp. oddaię na budowę kościoła i kollegium grodzieńskiego... Dobra moje przeznaczone na użytek i erekcję kollegium grodzieńskiego .. na wieczne czasy przysądzamy y leguiemy.”[2]
Po wybudowaniu świątynia miała być miejscem spoczynku władcy, ale król zmarł w 1586, gdy mury były wzniesione tylko do połowy. Wieś Kundzin, nadana przez Batorego, została przeznaczona na uposażenie nowicjatu w Wilnie, a kościół, zwany później Farą Witoldową (z uwagi na wcześniejszą fundację książęcą) i ukończony w 1587 roku, oddano w użytkowanie parafii farnej pw. Wniebowzięcia NMP, a place wydzierżawiono. Inicjatywę budowy siedziby dla Jezuitów podjął na nowo w 1621 starosta grodzieński Stanisław Kossobudzki, który zapisał zakonowi wieś Sucha Balla. W związku z tym w 1622 zakupiono w Grodnie dom misyjny, w którym zamieszkali pierwsi Jezuici.
Budowę zabudowań jezuickich podjęto w 1647 roku pod koniec panowania króla Władysława IV i w 1650 roku otworzono kolegium ze szkołą, jednak dalszą budowę przerwano w 1654 po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej. Pierwszy kościół pw. śś. Piotra i Pawła zbudowano około 1654 z fundacji proboszcza Franciszka Dołmat-Isajkowskiego. W listopadzie 1654 do Grodna przyjechał król Jan Kazimierz, aby w obliczu zagrożenia ze strony wojsk rosyjskich ciągnących na zachód, pogodzić zwaśnionych hetmanów Janusza Radziwiłła i Wincentego Gosiewskiego. Król modlił się w kościele jezuitów. Obrona Grodna jednak nie powiodła się i wojska moskiewskie zajęły miasto, które opuściły w 1659.
W 1660 jezuici powrócili do swojej rezydencji wznawiając po 1662 budowę murowanego kościoła pw. śś. Piotra i Pawła (po 1700 roku zamieniono go na szkołę). W 1664 zakon otrzymał w darze cudowny obraz Matki Boskiej przywieziony z Rzymu przez księcia Albrychta Radziwiłła. Obraz ten, namalowany w stylu wczesnego baroku, został umieszczony w ołtarzu kongregacyjnym studentów i od tego momentu zaczęto nazywać go „Matką Boską Studencką”.
W 1674 roku rozpoczęto kopanie fundamentów pod obecny kościół św. Franciszka Ksawerego, a w 1675 roku biskup wileński Mikołaj Słupski poświęcił kamień węgielny. W 1691 roku przykryto dachem prezbiterium. 26 grudnia 1699 powracający do Saksonii król August II Mocny zatrzymał się w Grodnie i zwiedzał kościół i kolegium jezuickie.
W listopadzie 1705 król był jeszcze raz w Grodnie uczestnicząc w tzw. radzie grodzieńskiej. Razem z carem Piotrem I wziął udział w poświęceniu kościoła jezuickiego przez biskupa chełmińskiego Teodora Potockiego (obecny kształt świątynia uzyskała w latach 1678–1705[3]). Trwająca wojna ze Szwecją nie przeszkodziła jezuitom w wyposażeniu kościoła. W 1707 rzeźbiarz z Królewca Christoph Pöcher wykonał projekt ołtarza głównego i ołtarzy bocznych. Sześć z nich wykonano w Wilnie i Królewcu i przywieziono do Grodna w latach 1709 і 1715. W 1716 dostarczono dalsze cztery. W 1708 z dachów zdjęto nietrwałe dachówki i położono blachę pomalowaną na czerwono. W 1729 roku w kościele rozpoczęto obrady sejmu[4].
W latach 1736–1737 Jan Szmitt z Reszla zbudował i ustawił w kościele ołtarz główny, który sfinansował kasztelan mścisławski Samuel Łazowy z małżonką Konstancją. W latach 1750–1752 nadbudowano wieże o jedno piętro i ozdobiono na nowo wnętrze; zbudowano ambonę i wykonano 14 fresków przedstawiających sceny z życia patrona kościoła, św. Franciszka Ksawerego. W 1761 gdański złotnik Chrystian van Hausen wykonał srebrne ramy dla obrazu Matki Boskiej Studenckiej. W 1765 ukończona została kopuła na skrzyżowaniu naw i prawdopodobnie hełmy wież. W 1768 w niszach fasady ustawiono figury św. Franciszka Ksawerego, św. Piotra i św. Pawła, które wykonał Georgius Gis.
W listopadzie 1774 jezuitom ogłoszono brewe kasacyjne Dominus ac Redemptor wydane przez papieża Klemensa XIV. W 1782 ich kościół stał się kościołem farnym. Kościół i zabudowania klasztorne przejęła Komisja Edukacji Narodowej. W 1782 przeniesiono do kościoła św. Franciszka Ksawerego odprawianie nabożeństw parafialnych z fary Witoldowej, uszkodzonej w wyniku pożaru; od tej kościół św. Franciszka Ksawerego stał się kościołem farnym.
W latach 1960–1988 kapłani nie mogli odprawiać mszy w kościele. Pomimo to w każdą niedzielę i w święta wierni gromadzili się wokół ołtarza, zapalali świece, modlili się, śpiewali pieśni religijne i urządzali procesje.
W 1988 na skutek starań ks. Tadeusza Kondrusiewicza zostało wznowione normalne życie parafialne. 25 lipca 1989 ks. Kondrusiewicz otrzymał sakrę biskupią i został ogłoszony administratorem apostolskim Kościoła na Białorusi. 8 października 1989 odbył się jego ingres do kościoła św. Franciszka Ksawerego – pierwszy ingres biskupa w historii tej świątyni.
15 grudnia 1990 papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej a 13 kwietnia 1991 erygował diecezję grodzieńską podnosząc jednocześnie kościół do rangi katedry.
28 sierpnia 2005, w 300-lecie konsekracji bazyliki katedralnej, odbyła się uroczystość koronacji koronami papieskimi obrazu Matki Bożej Kongregackiej (Studenckiej). Obraz ten, będący kopią obrazu Matki Bożej Śnieżnej z rzymskiej bazyliki Sancta Maria Maggiore, jest otaczany czcią wiernych od II poł. XVII w.
W lecie 2006 w ołtarzu wybuchł pożar. Przyczyną była niesprawna instalacja elektryczna. Całkowitemu zniszczeniu uległy dwie figury.
W ostatnich latach kościół został objęty projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo Kulturowe”, finansowanym ze środków ministerialnych, które pochodzą bezpośrednio z budżetu Państwa Polskiego.
Na wieży kościoła znajduje się bardzo rzadki zegar wahadłowy z lat 80. XVII wieku przeniesiony na wieżę w 1725 roku. Jedyny inny tak stary zegar tego typu znajduje się w Muzeum Nauki w Londynie.
Architektura świątyni
edytujKatedra św. Franciszka Ksawerego jest jedną z największych barokowych świątyń na terenach dawnej Rzeczypospolitej: ma 60 metrów długości i 30 metrów szerokości[5], wysokość do zakończenia kopuły wynosi około 45 metrów. Został zbudowany jako trzynawowa bazylika z kopułą na przecięciu nawy głównej i transeptu. Kopuła ma średnicę 13 metrów, a transept 33 metry[6]. Płaską fasadę wieńczą dwie wieże w stylu baroku wileńskiego zwieńczone hełmami. Pomiędzy wieżami znajduje się szczyt zakończony tympanonem. Wieże mają wysokość ponad 55 metrów[6] (według innych danych, mniej wiarygodnych, 65 metrów).
Prezbiterium jest węższe od nawy głównej i oddzielone od niej zgrupowanymi pilastrami o kapitelach korynckich.
W prezbiterium znajduje się okazały barokowy ołtarz główny z lat 1737–1760, w którym są rzeźby dłuta Jana Chrystiana Schmidta z warmińskiego Reszla. Ołtarz jest dwukondygnacyjny. Ma wysokość 21 metrów, jest jednym z najwyższych ołtarzy barokowych w Europie[7]. Każdą kondygnację wypełnia rząd kolumn, pomiędzy którymi ustawione są posągi świętych i apostołów, łącznie 50 rzeźb[8]. Pośrodku drugiej kondygnacji znajduje się figura Chrystusa. Na wierzchołku ołtarza umieszczono figury jego fundatorki, kasztelanowej mścisławskiej Konstancji z Jundziłłów Łazowej i aniołów. Całość wieńczy umieszczona centralnie promienista gloria. Ołtarz i zdobiące go rzeźby wykonane są z drewna.
Boczne ołtarze, sprowadzone z Królewca, przedstawiają św. Stanisława (z lewej strony) i św. Kazimierza (z prawej). Łącznie wnętrze zdobi 13 ołtarzy[7].
Przy filarze prawej części transeptu znajduje się pomnik Antoniego Tyzenhauza, dłuta rzeźbiarza lwowskiego Tomasza Dykasa (zm. 1910). Pomnik przedstawia naturalnych rozmiarów postać kobiecą ze złoconego brązu siedzącą na stopniach z szarego marmuru i składającą dwa liście palmowe. Pośrodku pomnika znajduje się medalion brązowy z reliefem Tyzenhausa, a pod nim tablica z napisem:
„ANTONI HR. TYZENHAUS, STAROSTA GRODZIEŃSKI, PODSKARBI W. KS. L., UR. 1733 – 1785. MARJA Z HR. TYZENHAUSÓW ALEKSANDROWA HR PRZEŹDZIECKA, SPEŁNIAJĄC WOLĘ OJCA I BRATA, POMNIK TEN WZNIOSŁA[9].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Polski egzonim przyjęty na 125. posiedzeniu KSNG.
- ↑ Józef Jodkowski: Grodno. Wilno: Nakładem księgarni Józefa Zawadzkiego z udziałem zapomogi Departam. Min. W.R. i O.P., 1923, s. 83.
- ↑ Tadeusz Chrzanowski „Kresy, czyli obszar tęsknot”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, s. 143.
- ↑ Hanna Paulouskaya, Zainteresowanie życiem publicznym w grodzieńskich kronikach klasztornych z XVII–XVIII wieku – zarys problematyki. „Barok: historia, literatura, sztuka”, 2011, R. 18, Nr. 1 (35), s. 83–93 [online] [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ Górska Aleksandra: Kresy. Przewodnik. Kraków: Wydawnictwo Kluszczyński, 2005, s. 238. ISBN 83-7447-006-2.
- ↑ a b Евгений Асноревский, Гродно – столица, которая осталась, 2021 (ros.).
- ↑ a b Bazylika katedralna Świętego Franciszka Ksawerego w Grodnie, Kościół farny w Grodnie. [online], vedaj.by [dostęp 2022-03-05] (pol.).
- ↑ W Grodnie bije życie [online], Misyjne.pl, 16 sierpnia 2018 [dostęp 2022-03-05] (pol.).
- ↑ Józef Jodkowski: Grodno. Wilno: Nakładem księgarni Józefa Zawadzkiego z udziałem zapomogi Departam. Min. W.R. i O.P., 1923, s. 94.
Bibliografia i źródła
edytuj- Bartłomiej Kaczorowski: Grodno. Historia i zabytki. Wyd. I. Warszawa: Warszawska Oficyna Wydawnicza „Gryf”, 1991. ISBN 83-85408-06-1.
- Józef Jodkowski: Grodno. Wilno: Nakładem księgarni Józefa Zawadzkiego z udziałem zapomogi Departam. Min. W.R. i O.P., 1923.
Linki zewnętrzne
edytuj- Kościół św. Franciszka Ksawerego w Grodnie: strona oficjalna. catholic.by. [dostęp 2010-09-19]. (biał. • ang. • pol. • ros. • niem.).
- Katedra grodzieńska – Zdjęcia i opis na stronie Radzima.org
- Sanktuarium MB Kongregackiej (Studenckiej) w Grodnie. catholic.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-05)]. (serwis catholic.by)
- Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona