Bitwa pod Węgrowem (1939)

Bitwa pod Węgrowem 1939 – bitwa stoczona we dniach 11–14 września 1939 roku w trakcie kampanii wrześniowej.

Bitwa pod Węgrowem

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Czas	10–14 września 1939
Miejsce	Węgrów
Terytorium	II Rzeczpospolita; Wyszków, Brok, Węgrów
Przyczyna	ofensywa niemiecka 1939 r.
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Polska III Rzesza
Dowódcy
Wincenty Kowalski, Wacław Piekarski, Tadeusz Kalina-Zieleniewski Werner Kempf
Siły
Grupa Operacyjna gen. Kowalskiego Dywizja Pancerna Kempf
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
52°24′00,0000″N 22°01′00,1200″E

Sytuacja przed walką

Po rozbiciu polskiej obrony na Narwi, Armia „Modlin” otrzymała rozkaz zorganizowania obrony na Wiśle i Bugu od Dobrzynia do Broku. Armii podporządkowano 41 DPRez i 33 DP Rez. 1 Dywizja Piechoty Legionów miała bronić Bugu i utrzymać Kamieńczyk i Wyszków. Pozycji od Wyszkowa do Serocka broniła Mazowiecka Brygada Kawalerii (Mazowiecka BK). 33 DP Rez miała zamknąć przeprawy na Bugu między rzeką Liwiec, a Brokiem. 41 DP Rez. ugrupowała się pod Łazami. Gdyby obrona Bugu okazała się niemożliwa, 33 i 41 DP Rez. miały wycofać się za Liwiec i tam stawić opór Niemcom.

8 września Niemcy sforsowali Bug pod Brańszczykiem, w pasie obrony 41 DP Rez., jednak kontratak 1 i 33 DP zlikwidował przyczółek. Tego samego dnia Niemcy uchwycili przyczółek pod Brokiem. Przeprawili tam nowe siły piechoty i artylerii. Powstało tam zagrożenie przełamania obrony polskiej. W dyrektywie gen. Brauchitscha z 9 września z godz. 22.15 Grupa Armii „Północ” miała kontynuować pościg na Siedlce i ułatwić GA „Południe” sforsowanie Wisły. Na prawym skrzydle GA „Północ” miała wysunąć związki szybkie.

Naczelny Wódz wydał rozkaz opuszczenia linii Bugu i wycofania się w ogólnym kierunku na Białą Podlaską – Brześć. Podporządkował dowódcy SGO „Narew” Grupę Operacyjną gen. Kowalskiego (1 DP, 33 DP Rez., 41 DP Rez. i Mazowiecką BK). Sposób oderwania się od nieprzyjaciela i wykonania tego zadania pozostawiony był do decyzji gen. Wincentego Kowalskiego. Do sztabu GO Kowalskiego przybył gen. Otton Krzisch (dowódca artylerii SGO „Narew”) aby nawiązać łączność i przekazać rozkazy dowódcy SGO „Narew” gen. Czesława Młot-Fijałkowskiego i objęcia dowództwa nad Grupą. Według rozkazu SGO, Grupa miała przejść zachodnim brzegiem Bugu w ogólnym kierunku na Białą Podlaską. Gen. Kowalski wydał rozkaz: w nocy 9/10 września przygotować oddziały do skrytego opuszczenia Bugu i pod osłoną straży tylnych, dwoma grupami wycofać się lasami od stacji kolejowej Urle, (1 grupa gen. Kowalskiego – 1 DP i Mazowiecka BK; w rej. Stoczek – Korytnica, 2 grupa gen. Wacława Pikarskiego – 33 i 41 DP Rez. w rej. Stoczek – Paplin.) Odskok miano wykonać w dwóch etapach nocami: 11/12 września i 12/13 września, w ogólnym kierunku na Węgrów – Łosice – Białą Podlaską. Gen. Krzisch odjechał na stanowisko SGO „Narew”.

Przed bitwą

Po wydaniu rozkazów w GO gen. Kowalskiego, w Naczelnym Dowództwie WP (Naczelny Wódz i szef Sztabu Głównego) zmieniono koncepcję. Według niej GO gen. Kowalskiego miała bronić Bugu, aby osłonić Warszawę od wschodu i utrzymać przeprawy na Wiśle dla Armii gen. Kutrzeby. Prawe skrzydło Armii „Modlin” miało w dalszym ciągu bronić Bugu, a w razie wymuszonego odwrotu wycofywać się na Białą Podlaską, lecz po osi Warszawa – Kałuszyn – Łuków. W tym celu został wydany „Rozkaz Szczególny Naczelnego Wodza”. W rozkazie przewidywano brak możliwości powrotu na dawne pozycje na Bugu i także brak możliwości ich utrzymania, w tym wypadku lewym skrzydłem zgrupowanie (1 i 41 DP i Mazowiecka BK) miały odstępować na Kałuszyn, prawe skrzydło (33 DP) na Sokołów Podlaski. Dowództwo na 1, 33 i 41 DP przekazywano dowódcy Armii „Modlin” gen. Emilowi Przedrzymirskiemu, aby była możliwość późniejszego ich współdziałania z GA Południe także i na wschód od Bugu. 9 września o godz. 21.30 gen. Kowalski otrzymał Ogólny Rozkaz Operacyjny, który nakazywał jak najdłuższe wstrzymywanie naporu npla na Bugu w rej. Wyszków i w lasach na wschód od Wyszkowa. Przy silnym naporze nieprzyjaciela, Grupa Operacyjna miała opóźniać na ogólnym kierunku Wyszków – Stanisławów – Mińsk Mazowiecki. Rozkaz ten uchylał wszystkie do tej pory wydane rozkazy. Rozkaz powtórzono 10 września o godz. 9.00. przez oficera łącznikowego gen. Przedrzymirskiego. Gen. Kowalski nie wykonał jednak tych rozkazów, tłumacząc brakiem możliwości odzyskania utraconych pozycji i wycofał GO znad Bugu. W tym czasie Niemcy sforsowali Bug od Wyszkowa do Broku i silnie bombardowali lotnictwem lasy na północ od Węgrowa. Grupa wycofywała się w kierunku na Kałuszyn. Kowalski nakazał kierunki opóźniania: 1 DP – Kamionka, 33 DP – Grębków. 41 DP otrzymała zadanie wycofania na Liwiec i opóźniania na kierunku Węgrów – Kałuszyn. 10 września o godz. 4.00 41 DP Rez. opuściła obronę na Bugu i rozpoczęła odwrót na Łochów. Około 10.00 lotnictwo niemieckie bombardowało maszerujące kolumny polskie od Stoczka po Liw i Węgrów dezorganizując odwrót. Bombardowanie było zsynchronizowane z operacją Dywizji Pancernej „Kempf”, która czołowymi oddziałami przez Kiełodziąż wyminęła 33 DP i przed południem osiągnęła Stare Lipki, maszerując na Stoczek i Paplin oskrzydliła 41 DP Rez., a druga kolumną przez Miednik i Międzyleś na Miedznę zamknęła drogę odwrotu 33 DP Rez.

Przebieg bitwy

41 DP Rez. próbowała uniknąć walki przedzierając się lasami wzdłuż nakazanej linii odwrotu. Kolumny marszowe okrążone przez czołgi musiały przedzierać się w rozproszeniu. Pod Miednikiem na 114 pułk piechoty inna grupa czołgów. 115 pułk piechoty był atakowany przez piechotę podwożoną samochodami ze Stoczka. 116 pułk piechoty maszerujący z Łukowa na Węgrów bombardowany przez lotnictwo dotarł do lasów w rejonie Żulina. 10 września około godziny 16.00 piechota i kawaleria niemiecka zaatakowały oddziały 41 DP Rez. w lasach żulińskich. Walki trwały do wieczora i zakończyły się wycofaniem 41 DP Rez., przebijającej się na Węgrów i w kierunku przepraw na rzece Liwiec. Część 41 DP Rez. przemieszała się z taborami. W wyniku bombardowań i pościgu Niemcy opanowali Paplin, zagrażając kwaterze sztabu 41 DP Rez. Sztab dywizji stracił łączność z pułkami i dowódcą dywizji, który udał się do dowódcy Grupy Operacyjnej. O zmroku dowódca piechoty dywizyjnej płk. Raganowicz nakazał sztab 41 DP Rez. skierować na Liw, nawiązał łączność z pułkami, a w nocy ściągnął wszystkie oddziały które udało się uchwycić za Liwiec. 116 pułk skierował za Liwiec do Kałuszyna, zbierał też rozproszone pododdziały i utworzył z nich dwa bataliony. Około 22.00 otrzymał rozkaz z godz. 17.00 nakazujący 41 DP opóźniać po linii Węgrów – Mokobody.

Uderzenie Niemców nastąpiło gdy dywizje były w ruchu. 1 DP w dniu 14 września jako pełnowartościowa jednostka przestała istnieć (razem z Mazowiecką BK walczyła z nacierającą 11 DP niemieckiej pod Mińskiem Mazowieckim, później nacierała przez trzy linie obrony Niemców pod Kałuszynem), straciła połowę stanu osobowego. 15 września w 1 DP z rozproszonych pododdziałów zebrano trzy bataliony piechoty i dywizjon artylerii. Rozproszone były oddziały Mazowieckiej BK. Oddziały 41 i 33 DP Rez. jako niezdolne do walki zostały przez dowódcę Armii „Modlin” skierowane w rej. Włodawy w celu uporządkowania i reorganizacji. 15 września 41 DP zebrała ok. 5000 żołnierzy.

Zobacz też

• Bitwa pod Węgrowem stoczona podczas powstania styczniowego

Bibliografia

• Tadeusz Jurga, Władysław Karbowski: Armia „Modlin” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07274-4.
• Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990. ISBN 83-211-1096-7.