Czarnodziobek
Czarnodziobek (Rhodospiza obsoleta) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Występuje w południowo-zachodniej (głównie Bliski Wschód) i środkowej Azji (aż po Chiny). Nie jest zagrożony wyginięciem.
| Rhodospiza obsoleta[1] | |||
| (Lichtenstein, 1823) | |||
.jpg)
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj |
Rhodospiza | ||
| Gatunek |
czarnodziobek | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Taksonomia edytuj
Po raz pierwszy gatunek opisał Martin Lichtenstein w 1823[3] na podstawie holotypu z okolic Buchary w południowym Uzbekistanie[4]. Nadał mu nazwę Fringilla obsoleta. Opis sporządzony w języku niemieckim zawierał informacje o upierzeniu, wymiarach oraz porównanie do innych łuszczaków[3]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza czarnodziobka w monotypowym rodzaju Rhodospiza[5]. Po raz pierwszy czarnodziobka w odrębnym rodzaju umieścił Richard Bowdler Sharpe w 1888[6]. IOC nie wyróżnia podgatunków[5], podobnie jak autorzy HBW[4].
Aktualna (2021) polska nazwa R. obsoleta to czarnodziobek[7], dawniej nosił nazwę gilak blady[8]. Nazwy gatunku w niektórych językach nawiązują do pustyń (na przykład anglojęzyczna „Desert Finch”[4][5], rosyjska Пустынный вьюрок[9][10] i hiszpańska Camachuelo desertícola[4]), mimo że pustynie sensu stricto nie są środowiskiem życia czarnodziobków[9][11].
Morfologia edytuj
Długość ciała wynosi 14,5–15 cm, masa ciała 17–28 g[4]. Wymiary szczegółowe (dla nieokreślonej liczby ptaków obojga płci): długość skrzydła 81–92 mm, długość dzioba (od nasady w czaszce) 13–14 mm, długość skoku 16–18 mm, długość ogona 54–65 mm[11]. Czarnodziobki to smukłe ptaki o dominacji barwy piaskowej w upierzeniu. Odznaczają się skrzydła i ogon, a w lecie również czarny dziób[12]. Skrzydła są stosunkowo długie. Dziób mocny, raczej krótki. Wokół nozdrzy występują krótkie szczecinki[11].
Głowa, płaszcz, gardło i pierś mają barwę piaskowobrązową (płaszcz nieco ciemniejszą). Kantarek i nasada dzioba są u samca czarne[9], samicę odróżnia brak maski[11]. Brzuch i pokrywy podogonowe białe. Boki ciała i pokrywy nadogonowe gliniastobrązowe. Pokrywy skrzydłowe mniejsze i średnie mają barwę piaskowordzawą, zaś większe – ciemnobrązową, na skrajach różową[9]. U samic intensywność i zasięg różowej barwy są mniejsze[12]. Lotki są czarne z białymi i różowymi krawędziami chorągiewek zewnętrznych. Na złożonym skrzydle dostrzec można biało-różowe pole. Sterówki czarne, zwieńczone szerokim białym pasem. Samice są ogólnie jaśniejsze[9]. Tęczówka brązowa. Dziób u samców w porze lęgowej czarniawy, ciemnobrązowy, zaś u samców poza sezonem lęgowym i samic – od żółtobrązowego po brązowy. Nogi i stopy brązowe, różowawe[11].
Zasięg występowania edytuj
Zasięg występowania czarnodziobka rozciąga się od południowo-środkowej i południowo-wschodniej Turcji, Syrii, Izraela i północno-wschodniego Egiptu (półwysep Synaj) na wschód po środkową Jordanię, północną i środkową Arabię Saudyjską, Irak (zimujący; pierwszy stwierdzony lęg w 2012[13]), Kuwejt, Turkmenistan, Uzbekistan, środkowy, południowy i wschodni Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, północno-zachodnie i północne Chiny (Sinciang na wschód po Mongolię Wewnętrzną i Gansu), dalej na południe po północny Afganistan i zachodni Pakistan (Beludżystan). Zasięg obejmuje również południowy Kaukaz i południowy Półwysep Arabski. Część populacji jest wędrowna; zimowiska ciągną się po południowy Afganistan i północny Pakistan (Dystrykt Chitral)[4]. BirdLife International szacuje zasięg występowania na 11,1 mln km²[14].
W Jordanii po raz pierwszy czarnodziobki gniazdowały w 1976, zaś w Egipcie – w 1994. W 2013 po raz pierwszy zaobserwowano i udokumentowano aktywność lęgową (m.in. poprzez obserwacje i zdjęcia śpiewającego samca i osobnika z plamą lęgową) czarnodziobków w Armenii[10]. W kwietniu 2017 pierwszy raz zaobserwowano czarnodziobka na Cyprze (okaz został również sfotografowany)[15].
Ekologia i zachowanie edytuj
Środowiskiem życia czarnodziobków są piaszczyste równiny i obszary półpustynne. Unikają pustyń, zarówno piaszczystych, jak i kamienistych. Zwykle te ptaki obserwuje się w terenach otwartych z porozrzucanymi drzewami lub krzewami, na przykład w oazach, skupiskach saksaułów (Haloxylon), krańcach terenów uprawnych (w tym sadów i winnic). W Azji Środkowej czarnodziobki bywają spotykane w ogrodach w centrach dużych miast, na przykład Biszkeku (stolicy Kirgistanu)[12]. Odnotowywane były do około 1400 m n.p.m.[11], w Kazachstanie do 800–1200 m n.p.m.[9] Pożywieniem czarnodziobków są głównie niewielkie nasiona, pąki i wzrastające pędy oraz nieco owadów[4]. Żerują głównie na ziemi. Przeważnie przebywają w parach lub grupach liczących do około 20 osobników[11]. Latają szybko, nieco faliście, odzywając się mruczącym głosem[12].
Lęgi edytuj
Okres lęgowy trwa od marca do lipca[4][9][11]. Czarnodziobki gniazdują w oddaleniu 0,2–1,5 km od innych par[9]. Gniazdo przypomina zwarty kubeczek. Budulec stanowią gałązki, łodygi roślin i źdźbła traw, zaś wyściółkę – puch roślinny, włosy (w tym wełna) i pierze. Gniazda umieszczone mogą być na drzewach (również owocowych), krzewach, w winoroślach[11], 1–4 m nad ziemią. Buduje je samica, niekiedy z pomocą samca[9][14]. W terenach półpustynnych czarnodziobki często jako miejsca na gniazdo używają tamaryszków (Tamarix) lub Arthrophytum (szarłatowate), na terenach uprawnych – drzew z upraw (śliw Prunus, winorośli Vitis czy pistacji Pistacia), poza tym również eukaliptusów (Eucalyptus), akacji (Acacia), sosen (Pinus), topoli (Populus), morw (Morus)[14]. Zniesienie liczy 4–7 jaj (zwykle 5 lub 6) o bardzo jasnej, niemal białej, zielononiebieskiej skorupce i średnich wymiarach (n=100) 18,9 na 14,2 mm[11]. Samica wysiaduje sama przez około 14 dni, karmiona wówczas przez samca. Młode są w pełni opierzone po 12–13 dniach życia. Opiekują się nimi oboje rodzice. W ciągu roku czarnodziobki wyprowadzają dwa lęgi. Po odchowaniu młodych łączą się w stada[9].
Status edytuj
IUCN uznaje czarnodziobka za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International określa trend liczebności populacji jako stabilny[14].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Rhodospiza obsoleta, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Rhodospiza obsoleta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b Eduard Friedrich Eversmann, Heinrich Lichtenstein: Reise von Orenburg nach Buchara. 1823, s. 132. (niem.).
- ↑ a b c d e f g h Clement, P.: Desert Finch (Rhodospiza obsoleta). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2018. [dostęp 2018-12-16].
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-01-25]. (ang.).
- ↑ Richard Bowdler Sharpe: Catalogue of the Birds in the British Museum. T. 12. 1888, s. 282–284.
- ↑ P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carduelini Vigors, 1825 (wersja: 2020-09-26). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-01-25].
- ↑ Mielczarek P., Cichocki W.. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. 40 - zeszyt specjalny, 1999.
- ↑ a b c d e f g h i j Desert Finch Rhodospiza obsoleta (Lichtenstein, 1832). Kazakhstan BirdWatching Community. [dostęp 2018-12-16].
- ↑ a b V. Ananyan, S.V Drovetski, E. A. Koblik, I.V. Fadeev, S.A. Agayan. The desert finch Rhodospiza obsoleta – a new species for the fauna of Armenia. „The Russian Journal of Ornithology”. 07/2013; 22 (895), s. 1799–1803, 2013. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h i j Sálim Ali, S. Dillon Ripley & T.J. Roberts: Handbook of the Birds of India and Pakistan. T. 10: Together with Those of Bangladesh, Nepal, Bhutan, and Sri Lanka. Oxford University Press, 1998, s. 165–166.
- ↑ a b c d Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 262–263. ISBN 978-1-4081-3530-3.
- ↑ Korsh Ararat & Mariwan Rahim. First Scrub Warbler Scotocerca inquieta record and first breeding observations of Desert Finch Rhodospiza obsoleta, for Iraq. „Sandgrouse”. 39 (1), s. 70–71, 2017.
- ↑ a b c d Desert Finch Rhodospiza obsoleta. BirdLife International. [dostęp 2018-12-16].
- ↑ First ever record of Desert Finch in Cyprus. Kuşkor. The Society for the Protection of Birds and Nature, 21 kwietnia 2017. [dostęp 2018-12-16].
Linki zewnętrzne edytuj
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).