Dezercja

Dezercja (łac. desertio „opuszczenie”, ang. desertion, fr. désertion, niem. Fahnenflucht, szw. desertering) jest samowolnym uchyleniem się od obowiązków wojskowych w czasie wojny lub pokoju, uznanym za przestępstwo podlegające karze. Żołnierz taki jest zwany dezerterem. Występek jest tak dawny jak armie świata, był znany w starożytnej Grecji i Rzymie. Do XIX wieku dezercja była z reguły karana śmiercią, w XX wieku wprowadzono w wojskowych kodeksach karnych rozróżnienie między dezercją a samowolnym oddaleniem się od oddziału, co utrzymało się do dziś.

Dezercja w armiach świata

Pluton egzekucyjny armii amerykańskiej rozstrzeliwuje dezertera w czasie wojny secesyjnej.

W dawnych armiach często stosowane były surowe kary za dezercję. Przykładem może być, iż w siłach zbrojnych Rzeszy Wilhelmińskiej za pierwszą ucieczkę można było dostać karę od 6 miesięcy do 2 lat więzienia, za drugą do 5 lat więzienia, za dalsze do 10 lat w zakładzie karnym o zaostrzonym rygorze. W czasie wojny – przy ucieczce z pola bitwy czy oblężonej twierdzy – groziła kara śmierci. Dezerterzy w stopniu oficera byli usuwani z wojska, podoficerowie degradowani, a prości żołnierze kierowani do batalionów karnych. Nieco łagodniejsze było prawodawstwo Austro-Węgier, gdzie za dezerterów uważano tylko takich żołnierzy, którzy już złożyli przysięgę.

Pomimo że psychiatrzy amerykańscy uznali 1 750 000 poborowych za niezdolnych do służby wojskowej, w czasie II wojny światowej z armii USA zdezerterowało około 50 000 żołnierzy. W armii brytyjskiej w omawianym okresie służbę w wojsku porzuciło około 100 000 żołnierzy. Kary za dezercję stosowano we wszystkich armiach świata, a najbardziej okrutne w Wehrmachcie i Armii Czerwonej. Pod koniec wojny w ręce SS i żandarmerii wpadły dziesiątki tysięcy zbiegłych żołnierzy i cywilów włączonych do tzw. Volkssturmu, których w myśl maksymy Hitlera Der Soldat kann sterben, der Deserteur muss sterben („Żołnierz może umrzeć, dezerter musi umrzeć”) rozstrzeliwano lub wieszano na miejscu. Oblicza się, że w ostatnich tygodniach oblężenia Berlina w kwietniu 1945 w mieście ukrywało się co najmniej 50 000 dezerterów. W Armii Czerwonej nie tylko natychmiast rozstrzeliwano dezerterów, ale także uważano sowieckich jeńców wojennych przebywających w obozach niemieckich za podejrzanych o dezercję, gdyż dali się wziąć do niewoli zamiast umrzeć. Bardzo surowe kary stosowano także po wojnie wobec dezerterów z wojsk sowieckich stacjonowanych w NRD, których wśród rekrutów było wielu ze względu na sadystyczne traktowanie młodych kolegów przez starszych, tzw. „Diedowszczynę”, do dziś dnia praktykowaną w armii rosyjskiej.

W RFN roczna ilość dezercji wynosi obecnie ok. 50, w Wielkiej Brytanii przeciętnie około 100 (w roku 2005: 530, prawdopodobnie w związku z udziałem w wojnie w Iraku). W armii USA dezerterów nazywa się AWOL (Absent Without Official Leave). W r. 2005 było ich około 5000. Kara za dezercję jest tam stosowana dopiero po 30 dniach nieobecności.

Dezercja w armii polskiej

W Polsce przedrozbiorowej dezercja wspominana jest już w Statutach wiślickich (1347) jako przestępstwo chodzenia luzem. Artykuły wojenne hetmańskie traktowały ucieczkę z pola walki jako sprawę gardłową. Wydane w 1635 roku przez hetmana Krzysztofa Radziwiłła artykuły za ucieczkę całego oddziału z pola walki przewidywały śmierć dla oficerów i dla co dziesiątego żołnierza wyłonionego w drodze losowania. Oficerowie mieli być ścięci a żołnierze powieszeni.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej wielu mężczyzn uchylało się przed poborem a wielu dezerterowało z jednostek wojskowych. Powodem był lęk o własne życie, marne zaopatrzenie lub złe relacje oficerów z szeregowymi. Dezerterów było tak wielu, że gen. Bolesław Roja wydał zarządzenie dla żandarmerii, dowództw garnizonów i Policji Państwowej o przeprowadzenie obław. W maju 1920 tylko na obszarze Kielecczyzny schwytanych zostało ponad 2000 dezerterów i poborowych uchylających się od służby w wojsku polskim. Zakończenie wojny nie zakończyło problemu dezercji, np. tylko w sierpniu 1922 policja na terenie województwa kieleckiego zatrzymała 154 poborowych uchylających się od służby i dezerterów.

Problem dezercji dotyczył także Ludowego Wojska Polskiego. Najbardziej znany przypadek dotknął 31 Pułku Piechoty z którego w nocy z 12 na 13 października 1944 roku zdezerterowało 636 żołnierzy, w tym dwóch oficerów. W związku z tym 16 października 1944 roku Naczelny Dowódca WP, gen. broni Michał Rola-Żymierski nakazał rozformować pułk, który jako zhańbiony, został wykreślony z rejestrów Wojska Polskiego.

Kodeks karny wojskowy z 1932 za opuszczenie jednostki lub stanowiska służbowego wbrew obowiązkowi służbowemu groził więzieniem do lat 2, w czasie wojny do lat 3 (art. 43). Jeśli sprawca działał w zamiarze trwałego uchylenia się od obowiązku wojskowego bądź gdy nieobecność w jednostce trwała powyżej 6 miesięcy, było to zagrożone więzieniem do lat 10, w czasie wojny więzieniem od 1 roku (art. 46), za popełnienie tego w obliczu nieprzyjaciela kara śmierci (art. 48). Kodeks wojskowy PRL obowiązujący w latach 1944 – 1969 w art. 115 i następnych przewidywał kary do 5 lat więzienia, podczas gdy dezercja w czasie wojny, ucieczka wraz z innymi żołnierzami czy przywłaszczenie sobie broni mogły prowadzić do kary śmierci. Obecnie rozróżnia się samowolne oddalenie się bez zamiaru trwałego uniknięcia służby wojskowej, karane jako przewinienie dyscyplinarne, od właściwej dezercji (w celu trwałego uchylenia się od służby wojskowej), która jest przestępstwem podlegającym karze wg części wojskowej kodeksu karnego z 1997.

Bibliografia

• Georg von Alten, Handbuch für Heer und Flotte, Band 3, Berlin 1911.
• Praca zbiorowa: Z dziejów policji polskiej w latach 1919-1945. Kielce: KTN, 2010. ISBN 978-83-60777-34-3.Sprawdź autora:1.
• Charles Glass: Dezerterzy. Ostatnia nieopowiedziana historia II wojny światowej. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2014, s. tak. ISBN 978-83-7818-517-8.
• Ignacy Blum, Sprawa 31 pułku piechoty. Tło, przebieg i charakter masowej dezercji żołnierzy 31 pp w 1944 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3 (46), Warszawa 1965.

Zobacz też

• Dezercja ukraińskich policjantów na Wołyniu w 1943 roku
• Rōnin