Dezercja

Dezercja (łac. desertio „opuszczenie”, ang. desertion, fr. désertion, niem. Fahnenflucht, szw. desertering) jest samowolnym uchyleniem się od obowiązków wojskowych w czasie wojny lub pokoju, uznanym za przestępstwo podlegające karze. Żołnierz taki jest zwany dezerterem. Występek jest tak dawny jak armie świata, był znany w starożytnej Grecji i Rzymie. Do XIX wieku dezercja była z reguły karana śmiercią, w XX wieku wprowadzono w wojskowych kodeksach karnych rozróżnienie między dezercją a samowolnym oddaleniem się od oddziału, co utrzymało się do dziś.

Dezercja w armiach świata

Pluton egzekucyjny armii amerykańskiej rozstrzeliwuje dezertera w czasie wojny secesyjnej.

W dawnych armiach często stosowane były surowe kary za dezercję. Przykładem może być, iż w siłach zbrojnych Rzeszy Wilhelmińskiej za pierwszą ucieczkę można było dostać karę od 6 miesięcy do 2 lat więzienia, za drugą do 5 lat więzienia, za dalsze do 10 lat w zakładzie karnym o zaostrzonym rygorze. W czasie wojny – przy ucieczce z pola bitwy czy oblężonej twierdzy – groziła kara śmierci. Dezerterzy w stopniu oficera byli usuwani z wojska, podoficerowie degradowani, a prości żołnierze kierowani do batalionów karnych. Nieco łagodniejsze było prawodawstwo Austro-Węgier, gdzie za dezerterów uważano tylko takich żołnierzy, którzy już złożyli przysięgę.

Pomimo że psychiatrzy amerykańscy uznali 1 750 000 poborowych za niezdolnych do służby wojskowej, w czasie II wojny światowej z armii USA zdezerterowało około 50 000 żołnierzy. W armii brytyjskiej w omawianym okresie służbę w wojsku porzuciło około 100 000 żołnierzy. Kary za dezercję stosowano we wszystkich armiach świata a najbardziej okrutne w Wehrmachcie i Armii Czerwonej. Pod koniec wojny w ręce SS i żandarmerii wpadły dziesiątki tysięcy zbiegłych żołnierzy i cywilów włączonych do tzw. Volkssturmu, których w myśl maksymy Hitlera Der Soldat kann sterben, der Deserteur muss sterben („Żołnierz może umrzeć, dezerter musi umrzeć”) rozstrzeliwano lub wieszano na miejscu. Oblicza się, że w ostatnich tygodniach oblężenia Berlina w kwietniu 1945 w mieście ukrywało się co najmniej 50 000 dezerterów. W Armii Czerwonej nie tylko natychmiast rozstrzeliwano dezerterów, ale także uważano sowieckich jeńców wojennych przebywających w obozach niemieckich za podejrzanych o dezercję, gdyż dali się wziąć do niewoli zamiast umrzeć. Bardzo surowe kary stosowano także po wojnie wobec dezerterów z wojsk sowieckich stacjonowanych w NRD, których wśród rekrutów było wielu ze względu na sadystyczne traktowanie młodych kolegów przez starszych, tzw. „Diedowszczynę”, do dziś dnia praktykowaną w armii rosyjskiej^{[potrzebny przypis]}.

W RFN roczna ilość dezercji wynosi obecnie ok. 50, w Wielkiej Brytanii przeciętnie około 100 (w roku 2005: 530, prawdopodobnie w związku z udziałem w wojnie w Iraku). W armii USA dezerterów nazywa się AWOL (Absent Without Official Leave). W r. 2005 było ich około 5000. Kara za dezercję jest tam stosowana dopiero po 30 dniach nieobecności.

Dezercja w armii polskiej

W Polsce przedrozbiorowej dezercja wspominana jest już w Statutach wiślickich (1347) jako przestępstwo chodzenia luzem. Artykuły wojenne hetmańskie traktowały ucieczkę z pola walki jako sprawę gardłową. Wydane w 1635 roku przez hetmana Krzysztofa Radziwiłła artykuły za ucieczkę całego oddziału z pola walki przewidywały śmierć dla oficerów i dla co dziesiątego żołnierza wyłonionego w drodze losowania. Oficerowie mieli być ścięci a żołnierze powieszeni.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej wielu mężczyzn uchylało się przed poborem a wielu dezerterowało z jednostek wojskowych. Powodem był lęk o własne życie, marne zaopatrzenie lub złe relacje oficerów z szeregowymi. Dezerterów było tak wielu, że gen. Bolesław Roja wydał zarządzenie dla żandarmerii, dowództw garnizonów i Policji Państwowej o przeprowadzenie obław. W maju 1920 tylko na obszarze Kielecczyzny schwytanych zostało ponad 2000 dezerterów i poborowych uchylających się od służby w wojsku polskim. Zakończenie wojny nie zakończyło problemu dezercji, np. tylko w sierpniu 1922 policja na terenie województwa kieleckiego zatrzymała 154 poborowych uchylających się od służby i dezerterów.

Problem dezercji dotyczył także Ludowego Wojska Polskiego. Najbardziej znany przypadek dotknął 31 Pułku Piechoty z którego w nocy z 12 na 13 października 1944 roku zdezerterowało 636 żołnierzy, w tym dwóch oficerów. W związku z tym 16 października 1944 roku Naczelny Dowódca WP, gen. broni Michał Rola-Żymierski nakazał rozformować pułk, który jako zhańbiony, został wykreślony z rejestrów Wojska Polskiego.

Kodeks karny wojskowy z 1932 za opuszczenie jednostki lub stanowiska służbowego wbrew obowiązkowi służbowemu groził więzieniem do lat 2, w czasie wojny do lat 3 (art. 43). Jeśli sprawca działał w zamiarze trwałego uchylenia się od obowiązku wojskowego bądź gdy nieobecność w jednostce trwała powyżej 6 miesięcy, było to zagrożone więzieniem do lat 10, w czasie wojny więzieniem od 1 roku (art. 46), za popełnienie tego w obliczu nieprzyjaciela kara śmierci (art. 48). Kodeks wojskowy PRL obowiązujący w latach 1944 – 1969 w art. 115 i następnych przewidywał kary do 5 lat więzienia, podczas gdy dezercja w czasie wojny, ucieczka wraz z innymi żołnierzami czy przywłaszczenie sobie broni mogły prowadzić do kary śmierci. Obecnie rozróżnia się samowolne oddalenie się bez zamiaru trwałego uniknięcia służby wojskowej, karane jako przewinienie dyscyplinarne^{[potrzebny przypis]}, od właściwej dezercji (w celu trwałego uchylenia się od służby wojskowej), która jest przestępstwem podlegającym karze wg części wojskowej kodeksu karnego z 1997.

Bibliografia

• Georg von Alten, Handbuch für Heer und Flotte, Band 3, Berlin 1911.
• Praca zbiorowa: Z dziejów policji polskiej w latach 1919-1945. Kielce: KTN, 2010. ISBN 978-83-60777-34-3.
• Charles Glass: Dezerterzy. Ostatnia nieopowiedziana historia II wojny światowej. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2014, s. tak. ISBN 978-83-7818-517-8.
• Ignacy Blum, Sprawa 31 pułku piechoty. Tło, przebieg i charakter masowej dezercji żołnierzy 31 pp w 1944 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3 (46), Warszawa 1965.

Zobacz też

• Dezercja ukraińskich policjantów na Wołyniu w 1943 roku
• Rōnin