Wikipedia

Buk

rodzaj drzewa z rodziny bukowatych
(Przekierowano z Fagus)
Ten artykuł dotyczy rodzaju drzew. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Buk (Fagus L.) – rodzaj drzew z rodziny bukowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie zwykle 10[5][6][7]–11[8] gatunków. Występują one głównie w strefie umiarkowanej na półkuli północnej, najdalej na południe sięgając do Meksyku i Wietnamu[9][8]. W Ameryce Północnej rośnie jeden gatunek – buk wielkolistny[7], w Europie obecne są dwa – buk zwyczajny i wschodni (w Polsce występuje w stanie naturalnym tylko ten pierwszy)[9], pozostałe gatunki rosną w Azji Wschodniej[6][9]. Są to ważne drzewa leśne w strefie umiarkowanej, w strefie międzyzwrotnikowej ograniczające się do występowania w lasach górskich[7].

Buk
Ilustracja
Buk zwyczajny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bukowce

Rodzina

bukowate

Rodzaj

buk

Nazwa systematyczna
Fagus L.
Sp. Pl. 997. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Fagus sylvatica L.[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Bukiew – owoc buka zwyczajnego
Siewka buka zwyczajnego

Buki są istotnym źródłem surowca drzewnego, zwłaszcza wielkolistny w Ameryce Północnej oraz gatunki europejskie[5]. Buki, zwłaszcza w odmianach o oryginalnym pokroju, kształcie i barwie liści są popularnie uprawiane jako rośliny ozdobne[10][5].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Drzewa osiągające wysokość do 40–50 m (buk zwyczajny i wschodni), 30–40 m (buk wielkolistny i japoński), pozostałe są niższe, często wielopniowe i nisko rozgałęzione[9]. Kora jest cienka, gładka, szara lub popielata. Występują krótko- i długopędy. Pąki są wrzecionowate – długie i ostro zakończone[9][10].
Liście
Sezonowe, skrętoległe[10], wsparte przylistkami, które szybko odpadają[7]. Blaszki są cienkie[7], w pączku złożone[6], jajowate, eliptyczne i odwrotnie jajowate, o długości od 6 do 12 cm, rzadko do 16 cm. Najczęściej całobrzegie, rzadziej faliście karbowane lub ząbkowane. Użyłkowanie jest pierzaste, nerwy boczne są liczne, proste, równoległe i nierozgałęzione, dochodzą do ząbków na brzegu blaszki lub skręcają przed brzegiem ku wierzchołkowi. Młode liście, nerwy i brzegi liścia są pokryte w różnym stopniu jedwabistymi włoskami[9].
Kwiaty
Jednopłciowe, męskie i żeńskie wyrastają w osobnych kwiatostanach, ale na tych samych drzewach (rośliny są jednopienne). Kwiatostany rozwijają się w kątach liści, męskie – w jajowatych główkach lub pęczkach na wiotkich, zwisających szypułach[10][7]. Kwiaty męskie składają się z 4–7 zrastających się działek kielicha, korony brak, długich pręcików jest 6 do 16[10]. Kwiaty żeńskie zwykle wyrastają parami, są krótkoszypułkowe, wsparte kupulą (okrywą), trój- lub czterodzielną. Szyjki słupka są trzy, cienkie, odgięte[10][6].
Owoce
Bukiew: 1, 2, rzadko 3 trójgraniaste orzeszki, zamknięte w okrywie pokrytej kolczastymi lub listkowatymi wyrostkami. Okrywy drewnieją osiągając u różnych gatunków zwykle od 1 do 2,5 cm, ale u kilku są wyjątkowo długie i cienkie osiągając do 10 cm (np. u buka Englera i japońskiego). Kształt i wielkość okryw oraz budowa pokrywających je wyrostków są ważnymi cechami diagnostycznymi przy oznaczaniu gatunków[9].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna

Rodzaj stanowi klad bazalny rodziny bukowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny wyodrębniany do monotypowej podrodziny Fagoideae K. Koch[2].

Wykaz gatunków[8]

W strefie umiarkowanej półkuli południowej występuje rodzaj bukan (Nothofagus) nazywany bukiem południowym, którego przedstawiciele dawniej włączani bywali do rodzaju Fagus (podobnie jak rodzaj kasztan Castanea)[9].

Zastosowanie

edytuj

Buki sadzone są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza w odmianach, których szczególnie dużo (różniących się pokrojem, kształtami i barwą liści) wyhodowano w przypadku buka zwyczajnego[9][5].

Drzewa tego rodzaju są ważnym źródłem cenionego surowca drzewnego[6][5]. Drewno bukowe było stosowane w wielu historycznych wyrobach techniki, należały do nich m.in. bardziej obciążone części wozów konnych (szprychy i dzwona kół, luśnie [wzmocnienie osi], rozwory [drągi do regulacji rozstawu osi], osady dyszla i dyszle), elementy amortyzujące karet, ramy, panewki w łożyskach ślizgowych, koła zębate i pasowe (zwłaszcza do maszyn młyńskich i rolniczych), części szkutnicze (stępki i nadbudówki statków, wiosła żeglarskie), elementy pługów, kratownice i zęby bron, podzespoły obrabiarek do drewna, płyty robocze stołów stolarskich i ciesielskich do ręcznej obróbki drewna[11]. Obecnie jest szeroko wykorzystywane w meblarstwie (ramy mebli tapicerowanych, części mebli giętych), stanowi też podstawowy składnik sklejki brzozowo-bukowej, która znajduje zastosowanie w motoryzacji (elementy konstrukcyjne siedzeń autobusowych, skrzynie ładunkowe pojazdów dostawczych) i w modelarstwie. Obróbka buku wymaga starannego odpylania, ponieważ pyły drewna bukowego są uważane za rakotwórcze[12].

Nasiona buków są jadalne i uznawane za smaczne[10].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).
  3. ↑ C. Linnaeus: Species plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. T. 2. Holmiae: Impensis Laurentii Salvii, 1753, s. 997. (łac.).
  4. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 358, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b c d e Fagus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].
  7. ↑ a b c d e f Fagus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].
  8. ↑ a b c Fagus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-26].
  9. ↑ a b c d e f g h i Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 115-117. ISBN 83-01-12029-0.
  10. ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 110. ISBN 0-333-73003-8.
  11. ↑ Maciej Sydor, Drewno w budowie maszyn, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2011, s. 62, ISBN 978-83-7160-629-8.
  12. ↑ CIOP-PIB.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Buk&oldid=72972436”